Бүгінде қазақ әйелдері арасынан шыққан тұңғыш гобеленші, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Бәтима Зәуірбекованың есімі тек отанымызға ғана емес, шетелдерге де таныс. Түркияда тіпті «Бәтима ханымның қыздары» дейтін термин де қалыптасқан. Біз белгілі тұлғамен әңгімелесудің ретін оның Астанада өткен көрмесі кезінде таптық.
– Бәтима апай, кейінгі кездері сізді сирек көретін болдық қой. Көрмеңізді де көп өткізбейсіз. Мұның бір себебі бар ма, әлде атақ-абыройға бөленген соң суретшілердің өзін көрсетуге қызығушылығы бәсеңдей ме?
– Бұл қызық сұрақ екен. Суретшілер дегенді де астын сыза айтып отырсың-ау. Суретшілер басқа өнер иелерімен салыстырғанда бұйығылау келетіні де рас. Көбінде біздің өзіміз емес, жасаған жұмыстарымыз «сөйлейді» ғой. Десе де өз уақытымда өнер адамы ретінде жақсы бағаландым, жан-жақты танылдым деп ойлаймын. Жастар өсіп келеді. Олармен жағаласа бермеуді де жөн көреміз. Осы кезге дейін 15 рет көрме өткізіппін. Оның 11-і шетелдерде, төртеуі өз елімізде болды. 2005 жылы осында ұйымдастырылған көрмеме 500-ден аса адам жиылған. Көрмеден бір ай бұрын қалада билбордтарым ілулі тұрды. Телеарналардың журналистері де насихаттап бақты. Мұның бәрі жарнаманың арқасы. Рас, бұл жолы жарнама жағы онша ескерілмеген сияқты. Өз басым көрме өткізуге көп дайындаламын. Оған 5-6 жылдай уақыт жұмсаймын.
– Сізді «қазақ гобеленінің анасы» дейді...
– Студент кезімде ұстаздарым Салихитдин Айтбаев пен Тоқболат Тоғызбаев екеуі де «Бәтима, сенің түстерді көру қабілетің жақсы, суретші болуың керек» дейтін. Онда қыздар арасынан суырылып шыққан суретшілер аз болатын. Айша Ғалымбаева мен Гүлфайруз Исмайылованың дәуірлеп тұрған шағы еді. Ал Ақырап Құдайбергенов есімді ұстазым жұмыстарымды «қолданбалы өнерге жақын» деп бағалап, гобеленнің қыр-сырын үйренуге шақырды. 1969 жылы училищенің «Безендіру» факультетін бітірерде сол кісінің айтуымен осы саланың білгірі Құрасбек Тыныбековтен гобелен тоқу техникасын үйрендім. Оның жанында отырып бір апта жұмыс істедім, яғни тәжірибелік сабақ алдым. Жалпы, ол гобелен тоқу өнері елімізде дами қоймаған кезең-тұғын. Қазақ қыздары арасында бірінші болып осы кәсіпті меңгергендіктен, «гобеленнің анасы» дейтін шығар? Әйтсе де баса айтатын нәрсе, егіз өнердің іргесін ажыратпай суретшілікті де қатар алып келе жатырмын. Тоқитын композицияларымды алдымен майлы бояумен салып аламын.
Гобелен өнері елімізде 1970-1990 жылдар аралығында жақсы дамыды. Ірі-ірі мемлекеттік тапсырыстар осы кезеңде түсті. Мысалы, Алматыдағы «Қазақстан» қонақүйінің фойесіне гобелен тоқу үшін арнайы тапсырыс алдық. Оны екі жылда бітірдік. «Бір орыс, бір қазақ» дейтін саясат еді ғой. Әріптестеріміз Ярема, Николаевамен бірге Құрасбек екеуміз «Қазақстан кемпірқосағы» атты жұмысты абыроймен аяқтадық.
– Гобеленмен көп жылдан бері айналысып келесіз. Қазіргі кезде бұл өнер қаншалықты биікке шықты? Тоқудың техникасына, ерекшелігіне қатысты не айтар едіңіз?
– Гобелен тоқу – ерекше өнер. Қиындығы «инемен құдық қазғандай». Көз майыңды тауысып отырып тоқитын болған соң 1 мм қисайтып жіберуге қақың жоқ. Менің 25 жылда жұмыстарым 400-ден асқан болар. Тек бір жұмысты бітіруге ғана жылдар кетеді. Кейбіреулер он жыл тоқуы мүмкін. Ол енді шеберлікке, машыққа байланысты. Италия мен Францияда гобеленнің шпалер дейтін түрі бар.
Шеберлер бір жылда 1 шаршы метр ғана тоқиды. Кәдімгі мулина машина жібімен тоқылатын сол дүниелер музейлерде тұрады. Ал өзіме келер болсам, қазір көбінде шәкірттеріме үйретіп жүрмін. Мен эскизін жасап берем, олар тоқиды. Араларында жеке көрмелерін өткізіп жүргендері де бар.
– Техникалық жағы қиын шығар? Ал идея ше? Түрлі ойларды тұтас композицияға жинақтап беру туралы айтсаңыз. Қандай бағытта жұмыс істейсіз?
– Әрине, идея ең бірінші орында тұрады. Сондықтан эскиз жасау оңай емес. Эскизді майлы бояуға көшіріп, содан кейін гобеленге айналдырам. Осылайша суретшілікті де ғұмыр бойы қатар алып келе жатырмын. Менің кейбір жұмыстарымды абстракциялық бағытта деп бағалайтындар бар екен. Менде шарттылық жоқ. Ең бірінші қағидам – өнер туындысы сұлу болуы керек. Ою-өрнек композицияларына мән беремін. Заманауи стильмен салуға тырысамын. Мүмкін сол кейбіреулерге абстракция сияқты көрінетін шығар. Әйтпесе шетелге еліктеуді өз басым құп көрмеймін. Шығармашылықта ұлттық бояу қанық болуы қажет. Шетелге шығарсаң да ұлттық нақыштағы дүниелерге қызығушылық жоғары болады. Өз басым жұмыстарымда ою-өрнекті көп пайдаланамын және бояудың алуан түрін қолданғанды ұнатамын. Мысалы, гобелен тоқығанда 5-6 жіптен бір ғана қанық түс шығаруға да немесе 30 жіптен 150-ге дейін түс шығаруға да болады. Бояуды қолдана алсаң, ол да бір шексіз әлем.
– Шетел демекші, Түркияда «Бәтима ханымның қыздары» деген атау қалай қалыптасты?
– 1997-2000 жылдар аралығында Түркияда тұрдым. Ол жаққа баруымның өзі бір хикая. Әлгі атауға қатыстысын айтайын. Сол жақта бір галереямен көрме өткізу туралы келісім-шарт жасасқанбыз. Галерея басшылығы менен көбінде натюрморт пен пейзаж салуымды сұрады. Оның алдында бұл жақта адамдар бейнеленген картиналар өтпейді дегенді естігенбіз. 35 жұмыс жасадым. Көбі сол натюрморт пен пейзаж. Бірақ жұмыстар біркелкі болмасын деген ниетпен арасына бір қыздың суретін қостым. Нағыз қазақ қызының бейнесін жасаған едім. Табиғи сұлу дене бітіміне жан дүниесінің сұлулығы үйлескен сол бейненің болмысында ұлттық ерекшелігіміз, яғни қазақ қызына тән ұяңдық, өнегелілік, арлылық, имандылық көрініс беруіне көбірек күш жұмсап жібергем. Сол портрет көрме ашылмай жатып сатылып кетіпті. Галерея басшылығы «біз клиенттерімізді көрме бас-талмай тұрып екі сағат бұрын шақырамыз», деп түсіндірді. Жалпы, содан бастап қазақ қызының бейнесін көп жасайтын болдым. Түркияда «Vakko» дейтін ірі компания бар. Сол жылдардағы президенті 80-нің шамасындағы қария кісі еді. Өзі ТМД елдерінің суретшілерін жақсы көретін. Ол да менің жеке көрмемді өткізді. Сол көрмеден кейін Түркияда бейнелеу өнері әлемінде «Бәтима ханымның қыздары» дейтін атау пайда болды.
– Ақыры шет жағасын шығардыңыз ғой. Түркияға баруыңыздың хикаясын айта кетсеңіз. Ол жақта гобелен өнеріне деген көзқарас қандай?
– Өзіңіз білесіз, 90-шы жылдардың ортасы қиын кезең болды ғой. Сонда да біздің, яғни суретшілердің шетелдерге іссапарлары сирек те болса болып тұратын. Өз басым үш рет Францияға бардым. 1996 жылы Президенттің резиденциясы салынып жатты. Мен дизайнер ретінде қатыстым. Дәл сол жылы министрліктің ұйымдастыруымен Түркияда көрме аштық. Бірде мені бір түрік бизнесмені іздеп жүргенін өзімізден барғандардың бірі айтты. Картиналарымды сатып алғалы жүрген шығар деп ойладым. Сөйтсем ол маған басқа ұсыныс айтты: «Сіз осында келіңіз. Жастарға, оқушыларға мына өнеріңізді үйретіңіз. Біз сізге жағдай жасаймыз», деді. «Гобеленді үйретіңіз» деді ғой қысқасы. Бірақ мен елге барып отбасыммен ақылдасуым қажет екенін түсіндірдім. Алматыға келген соң жолдасыма айттым. Сейітқали өзі қызмет атқаратын оқу орнының ректорына барып жағдайды түсіндірді. Ректор оған рұқсатын берген соң, біз отбасымызбен Түркияға кеттік. Енді ең қызығы, бізді шақырған бизнесмен «бізде ғимарат дайын емес» деп біраз созбалақтап жүрді. Ол жақта гобеленді көпшілік түсінбейді екен. Сондықтан майлы бояу-мен салынған картиналармен көрмелер ашуыма тура келді. Түркияның мәдениет министрлігінің ұсынысымен ұйымдастырылды алғашқы көрмем. Сосын маған қайта-қайта тапсырыс берушілер көбейіп кетті де, әлгі шақырған адамға барғым да келмей қалды.
– Қазір ше? Қазір сіздің туындыларыңызға тапсырыс көп түсе ме? Картиналарыңызды негізінен кімдер сатып алады?
– Елдегі жағдай белгілі ғой. Қарапайым адамдардың картина сатып алуға шамалары келе бермейді. Қалталы адамдардан тапсырыс түсіп тұрады. Мені жақсы білетін адамдар өздері іздеп тауып, бұйымтайларын айтады. Отбасымызбен Алматыда тұрғанымызбен, Астанаға да келіп-кетіп жүрем. Мұндағы пәтерде де біраз жұмыстарым бар. Ол жұмыстарға бір туысымыз «менеджерлік» жасайды. Жалпы, мен өзім тыныш отыра алмайтын адаммын. Табиғи талантыңды малданып, жалқаулыққа салынсаң, жетістікке жету жолы қиындайтынын өмірде көп көрдім. Бірақ енді қазір жастық шақтағыдай жатпай-тұрмай еңбектенуге денсаулық та сыр бере бастады. Сонда да әр күнімді босқа өткізбеуге тырысып жүрмін.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Айгүл СЕЙІЛ,
«Егемен Қазақстан»
