Суретті түсірген: Нұрманбет ҚИЗАТҰЛЫ
– Жаздың күні маған бір бақуат қытай азаматы келді. Үшқоңырдағы жайлауда үш мың бұқам жайылып жүрген. Елден «Кіл қоңды бұқасы бар» деп естіген екен, әлгі кісінің басы айналып кетіпті, бірден: «Бәрін сат, Қытайға қазір алып кетемін», деп қолқалады. Тірідей салмағы бойынша килограмына 3 мың теңгеден төлемек. Ал керек болса, әжептәуір ақша! Мен бірден былай дедім: «Көп қиыншылық көрдім, осы үш мың бұқа үшін мен қаншама тер төктім, ең болмаса қызығын көрейін. Алдымен елімді етпен қамтамасыз етейін. Сондықтан да сата алмаймын. Бұл ет әрі өте таза. Қазір бұдан басқа 5000 сиыр Бақанастың құмында жайылып жүр». Одан да деп алдым да, оған ұсыныс жасадым, екеуміз кәсіби тұрғыда одақтасайық, мендегі қазіргі мал басын 20-30 мыңға дейін жеткізейік. Өз тарапымнан Үкіметтен тағы да 30 мың гектар жер сұрайын, 50 мың гектарға екеуміз болашақта санын еселеп көбейткен әлгі 20 мың сиырды бірігіп асырайық. Содан соң ғана сіздерге асықпай ет жібере бастаймыз дедім.
– Шетелдік әріптесіңіз бұған иланды ма?
– Ол: «Жоқ, ірі қара малының еті маған қазір керек еді», дейді. Тіпті асығыс. Мен: «Жоқ, сата алмаймын», дедім. Менің қазіргі мақсатым, малдың басын көбейту екенін түсіндірдім. Ол да, мен де бір-бірімізді ұғындық. Әңгімеміз осы жерден үзілді. Жылы қоштасып, шығарып салдым. Дегенмен, ойланып қалдым. Әр сиырдың тірідей салмағын есептегенде бір қилограмына 3500 теңгеге дейін беремін дейді, көрдіңіз бе?! Біздегі базар бағасы 1500 теңге, енді осыған қарап саралай беріңіз...
– Осы орайда бір сауал туындайды: қазір бізге инеден бастап, ине тәрізді тіс шұқитын шыбыққа дейін көршілерден әкеліп жатырмыз. Сөре толды. Темір-терсектен жасалған бұйым-жабдықтарды айтпай-ақ қояйық, қыбырлаған сан түрлі техникаға дейін қат емес. Бұған қарағанда сіздің 3000 ірі қараңыз бұйым ба, көршілер бір мезетте бәрін сыпырған күйі сатып алып кетсе қайтесіз?
– Экспорт деген бар емес пе, ол қанатын жайса, біздің еліміздің өскендігі, елдің қорына қаражат құйылады. Бірақ, ол үшін біз алдын ала мал басын мейлінше көбейтіп алуымыз керек қой. Сонда ғана бәсекелеспен иық тіресіп сөйлесеміз.
– Ендеше бұл арада шошитын жайымыз жоқ қой?
– Біздің Алматы облысында мен сияқты 3000-нан әрі қарай ірі қара мал басын ұстап отырған бес-алты фермер бар. Олар бар малын бір күнде сата салмайды. Ал әр ауылдың әр үйі бір сиыр, көп болса екі сиыр, бұзау ұстайды. Шетелдік әріптесім ерінбей ауыл араласа барлығы жиналғанда қолдағы мың қаралы сиырды мүйізінен сүйреп алып кете ме деп қорқамын. Килограмына 3,5-5 мың теңге беремін десе, кім шыдап тұрар дейсіз?! Базар бағасын жоғарыда айттым. Мұндай жағдайда ауыл адамы келген қалталы қонаққа сиырын ноқтасымен жетектетіп жібереді ғой. Міне, мен содан, халықта – ауылда мал қалмай қала ма деп, содан қауіптенемін. Бірақ, кейде сол ауылдың өзінен жай күні барып мал сатып ала алмайсың, қазір жұрттың бәрі мал басын көбейтуге кіріскен, соның қамын жасап жатыр, ертеңгі күнін ойлайды.
– Жасыратын несі бар, қазір биологиялық препараттар арқылы мал қоңын лезде көтеретін тәсіл дейміз бе, айла-әрекет дейміз бе шықты. Мәселен, шетелдік бизнесмен сізге келісімге отырған соң сондай препараттарды кеңінен пайдаланып, мүйізді ірі қараны демнің арасында етті қылып, былайша айтқанда, тұқымын бұзып жібереді деп ойламайсыз ба?
– Жоқ. Біз де адам баласымыз ғой. Мен ондайға жол бермеймін. Өйткені менің ең бірінші жүрек қалауымен алған мамандығымның өзі зоотехник. Малды күтіп-баптаудың жайын білеміз, қыры мен сырына бала кезден қанықпыз, ауылда өскеннің артықшылығы сол. Мемлекет сіз айтқан ол мәселені қалт жібермей бақылауда ұстап отыр, менің өзім Премьер-Министрдің, оның орынбасарының аграрлық сала бойынша кеңесшісі қызметін атқардым, демек, маған ондай қатқыл қадағалау жақсы таныс.
– Сіз қолдағы ұстап семірткен малыңызды қайда өткізесіз?
– Алматының «Алтын Орда» сауда кешеніне алып келеміз. Ерте бастан мәмілеге келген өзара келісімшартымыз бар. Саудада асыл тұқымды мал еті тұрғандықтан да олар оны заң жүзінде қадағалап, міндетті тексеруден өткізіп алады. Өйткені менің өткізіп отырған малымның асыл тұқымды деген атауы бар, оған қойылатын мемлекеттік талаптар бар.
– Бүгінгі таңда сіздің иелігіңізде қанша мал басы бар?
– Қазір менің қарамағымда бес мың аналық ірі қара, үш мың бұқа, үш мыңдай жылқы тіркелген. Бәрі асыл тұқымды болғандықтан, сатып алушы оны құжаттарымен қоса қабылдайды.
– Пайдаланатын жер аумағыңыз қанша, егер құпия болмаса?
– Оның несі құпия, 20 мың гектар жерді пайдаланамын.
– Қанша адамға жұмыс тауып беріп отырсыз?
– Жұмысшы-қызметкерлердің жалпы саны 100-ден асады.
– Шетелдіктермен тәжірибе алмасу жайы қалай?
– Шетелге жиі шығамын. Мәселен, Франция сапарын алайықшы, біздің Шығыс Қазақстанның жеріне ұқсастық байқадым. Бізде суық, ал оларда таулы жер, жылы. Сиырларын көрдім, біз секілді көп ұстамайды, ең көбі жүз бас қана. Үйренетін әдістері көп, ынтымақтаса жұмыс істеп жатырмыз...
– Өзімізде бола тұра шетелден қоралап мал тасуға қалай қарайсыз?
– Жо-ооқ, мен бұл іс-әрекетті онша жақтырмаймын. О бастан оған қарсы азаматтың бірімін. Мал тұқымын асылдандырудың толып жатқан басқа да жолдары бар. Маман ретінде айтайын, өзіміздің кәдімгі Алатаудың ақ бас сиыры, Әулиекөл сиыры, «Сантагер» тұқымы, т.б. жеткілікті емес пе?! Бұлар ыстық-суыққа да, тіпті ең ақыры шаңға да төзімді ірі қара саналады. Еті жағынан да, төзімділігі жағынан да шетелдік ірі қараның қай-қайсысын да он орап алмаса қолыңды әкел! Бірақ, тәжірибе алмасудың еш зияны жоқ.
– Алматыға Үндістан мен жердің арғы бетіндегі Уругвайдан ет әкеледі, мұны қалай түсінеміз? Бізде шынымен де ет тапшылығы болғаны ма?
– Жоқ. Ол жақта ет арзан. Мұның бәрі ылдым-жылдым бизнесмендердің тірлігі. Мұз қабыршақтарының арасында сақталып, әбден мыжғыланып ұрылған бұл ет мейрамханаларға түседі. Кәдімгі қап-қара стейк, кәдімгі майсыз езілген ет. Мейрамханаға денсаулығын күтіп барған азаматтар сондай майсыз етті жейді. Таңсық қой! Менің білуімше, ондай еттер ол жақтан килограмы небәрі 500-600 теңгеден сатып алынады.
– Жақсылық аға, есіктің алдында ентелеп 2018 жыл тұр. Соңғы жиырма жыл бойы фермер боламын деп малдың соңынан жүгірдіңіз. Айтыңызшы, көңіліңіз марқаятындай дәреже биігіне жете алдыңыз ба? Әлде әлі де осылай жүгіре бересіз бе, шаршамайсыз ба?
– Әлі де жүгіре беремін. Шаршамаймын. Айналайын-ау, менің төл мамандығымның өзі зоотехник-инженер емес пе еді?! Бұл да бір спорттың түрі. Динамикалық қозғалыс адамды шаршатпайды.
–Осы жылдар ішінде сіздің Олимпиада чемпионы, әлем чемпионы деген атақтарыңыздың, беделіңіздің бизнеске қаншама көмегі тиді?
– Бүкіл халық сыйлайды. Рахмет. Шүкір. Елбасының өзі тәуелсіздіктен кейін туған қаншама спортшының алдында мені ашықтан ашық бір бас жоғары қойып келеді. Халық тұңғыш Олимпиада чемпионымыз деп еркелетеді. Осының бәрі қолға алған ісімнің берекет табуына себепші болды.
– Ғылыми атақ алу ойыңызда жоқ па?
– Ғылыми атақтың өзі даладағы, қорадағы, жайылымдағы тәжірибеден туындайтын дүние емес пе? Қазір аса білікті деген бірнеше ғылым докторы менің кеңесшілерім...
– Халыққа биік мінберден, Парламент залынан ой тастасам, кеңес берсем деген мансап-ой болған жоқ па?
– Ойбай-ау, менің өзім сол халықтың арасында жүрген жоқпын ба? Күнде біргеміз. Ойы, сөзі, реніші мен қуанышын бір кісідей көріп келемін. Сондықтан да ондай бақыттан қол үзгім жоқ. Маған кезінде ол тұрғысында ұсыныс түскен, саналы түрде бас тарттым, себебі шынайы ортадан алшақтап қалмасам екен деймін. Екі жақты жұмыс істей алмаймын. Кеше ғана кәсіпкерлер алдында сөз сөйледім, алдыңғы күні Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде мың студентпен кездестім, Ұлттық Олимпиада комитеті еш ұмытпайды, шақырады, жас спортшыларға бата беремін, көрдіңіз бе?! Мұның сыртында далада малым тосып тұр... Бәріне уақыт табамын. Астана, Талдықорған, Алматы, Бақанас, міне, менің негізгі маршрутым, оның сыртында еліміздің әр бұрышынан үзбей шақыру аламын...
– Елбасымен де кездесіп қалып жататын шығарсыз?
– Әрине, әрине... Сондай бір кездесу үстінде мен Елбасына өз ұсынысымды айттым, елімізде мен сияқты 5 мың жігіт табылса, еліміздегі шамамен алғанда ресми тіркелген 5 мың ауылды бәріміз жабылып көтеріп жіберсек қайтер еді? Сөйттім де, жиған тәжірибеммен бөлістім. «Иә, Жақсылық оның өте жөн екен... Әттең, ол да бір оңай шаруа болмай тұр ғой», деп Елбасы ойланып қалды. Қазақтың жерінен көктеп-көгеріп, өсіп-өніп, дүниесін шетелге шашып жүрген азаматтар туралы ойлады ма екен, білмеймін!? Расында да менің іс-әрекетім бір ауылдың төңірегінде ғана қанат жайған іс, ал ұлан-ғайыр Қазақстанның әр аумағындағы болып жатқан ұлан-асыр әрекеттерден мен хабарсызбын ғой. Ел басқару оңай дейсіз бе?
Мысалы, мен Алматы облысының Мыңбаев ауылын өркендетемін деп шаруашылықтың бар қалған дүние-мүлкін қолыма алдым. Халқының саны ол кезде 2000-ға жетеғабыл еді. Қазір 5000 тұрғыны бар. Ауылға газ тарттым, елдің қуанышын көрсеңіз. Әсіресе, әйелдер қалай шаттанды десеңізші! Өз қаражатыммен спорт кешенін салдым, қазір онда 200 бала спорттың тоғыз түрімен айналысады, оның ішінде күрестің төрт түрі бар. Мұның сыртында фитнес-клуб аштым, 100 орындық балабақша салынды, қолжетімді бағамен пәтер берілді. Жоғарыда айтқан 5 мың ауылды дәл осылай көтерсек деген, соған бастамашы болсам деген ниетім еді ғой.
– Сіздің несиеге деген көзқарасыңызды білгім келеді. Кәсіпкер үшін мемлекеттен несие алудың қандай қиындықтары бар?
– Несие алудың ең қиын жері – құжатта, өз басым өзгедей қиындыққа тап келмедім. Ақша алу үшін алдымен бірқатар құжат жинауың қажет, ал ақшаны бергеннен кейін де үкімет артыңнан қалмай тықақтап оның жайын тексеріп отырады. Бәріне құжатпен жауап беруге тиістісің. Менің бүгінгі таңда көзімнің жеткені – біздің көпшілігіміз қарапайым ғана қажетті құжаттарды қарапайым түрде ғана толтырып тиісті мекеменің қолына тап-тұйнақтай етіп табыстай алмаймыз, еріншектігіміз ұстайды, әлі де болса немқұрайдылығымыз басым. Мәселен, мен белгілі бір соманы алу үшін банктің соңынан 2 жыл жүгірдім, қаншама білімімді сарп еттім. Бірақ, бәрібір өзіміздің ортадан тыс ешкімге жалынбадым, ешкімнен көмек сұрамадым. Жанымда қаншама білімді азамат жұмыс істейді, солардың бәрі атсалысты, ақыры 2 жылдан кейін несие ақша қолыма тиді. Қазір «Агрокредит» компаниясына рахметтен басқа айтарым жоқ. «Сіздер осы мерзім ішінде мені өте көп жайтқа үйреттіңіздер», деймін оларға шын жүрегіммен ризашылығымды білдіріп.
– Атақты спортшы болсам деген ой қай кезден пайда бола бастады?
– Шынымды айтсам, әуелде ондай ой менде мүлдем болған жоқ. Жай ғана балалық арманның құшағында жүрдік. Кейін Кеңес Одағының чемпиондары Әбілсейіт Айханов, Аманжол Бұғыбаев сынды баһадүр балуан ағаларымыздың жетістіктерін көрген соң, өзіміздің спорт жарыстарындағы жеңістерімізді саралай бастаған соң ғана тәтті ой құшағында қалатынбыз...
– Әдемі әңгімеңіз үшін рахмет, Жақсылық аға! Жеңісті де жемісті жолдарыңыз лайым жақсылықпен жалғаса берсін!
Әңгімелескен
Талғат СҮЙІНБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ
