Талғат Теменовтің «Отеллоға» дейінгі шығармашылық жұмыстарымен таныс көрермен, сөзсіз, режиссердің әйгілі трагедияға барынша жан-жақты ізденіспен келгенін бірден аңғарады. Себебі Талғат мырзаның бір ғана Қаллеки театры сахнасында бұған дейін қойылған қойылымдарына Алматы театрлары арқылы қанық көпшілік көрермен қатты таңырқаса қоймаған. Әйтсе де бұл «Отеллоның» жолы да, жөні де бөлек. Режиссердің ізденісі сахнада сайрап жатыр.
Спектакльдің ең әуелгі ұтқан тұсы – формалық һәм символдық ойнатуларға батыл баруы. Мұны сценограф-суретші Қанат Мақсұтов та жақсы түсінген. Мақсаты бір арнада тоғысқан шығармашылық тандемнің сапалы жұмысы бірден назарын өзіне бұрғызады. Шымылдық ашылды. Көзіңіз сахнада сән түзеген өзге реквизитке емес, ортада тұрған алып төсекке түседі. Осы арқылы режиссер оқиғаның негізінен махаббат, қызғаныш сынды адами сезімдер арпалысы айналасынан өрбитіндігінен хабардар етеді.
Әрине, драматургия королі У.Шекспир шығармашылығымен таныс кез келген көрермен «Отелло» трагедиясының сюжетін жатқа біледі десек қателеспеспіз. Әйтсе де әр режиссер классикалық шығарма желісінен өз жанына жақын бояуды таңдайды, соған басымдық береді. Бұл қойылымның басты кредосы – махаббат һәм құштарлық. «Отелло» – Шекспирдің өзге шығармаларымен салыстырғанда «отбасылық трагедия» жанрына ең жақыны. Сезім мен қызғаныш, сенім мен күдік тайталасқа түскен ерлі-зайыпты екеудің арасындағы қарым-қатынас көбірек сөз етілетін жалғыз туынды. Драматург сол арқылы күллі қоғамның бүркемесіз бет-бейнесін бедерлейді. Сондықтан да режиссердің сценографияда басты планға қозғалмалы төсекті шығаруы қисынсыз емес. Жылжымалы жиһаз сахнада өтер оқиғаның өрбу ауанынан алдын-ала хабардар етеді. Алайда біз күткендей, төсек тек ерлі-зайыптылық өмірдің, отбасылық қарым-қатынастың, мөлдір сезімнің символдық белгісі ғана емес, ол бірде кең жүректі Маврдың тұғырлы тағына, енді бірде жымысқы ойлы Ягоның қайығына айналып кетеді. Яғни өмір бар жерде махаббат та, билік те, мансап та, қызғаныш та қатар жүрерін ұғындырады.
Спектакль басында Ягоның жар төсегін аяғымен таптап, оны қайық қылып мініп алуынан-ақ ғашықтардың махаббат пен гармонияға толы мамыражай өміріне бір қауіптің келе жатқандығынан хабардар еткендей. Екеудің арасына түскен сол қара күш сезім мен сенімнің ойранын шығарып, жас шаңырақты ортасына түсіріп тынады. Қайшылыққа құрылған пьеса сахнада қай кезде де қызықты болған. Бұл тек режиссер ғана емес, қойылымға тартылған әрбір актер үшін абыроймен бірге жауапкершілігін де қатар жүктейді. Мұны жақсы түсінген режиссер де қойылымына барынша мықты актерлерді жұмылдыруға тырысыпты. Отелло – Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Қуандық Қыстықбаев, Яго – Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Нүркен Өтеуілов, Брабанцио – Қазақстанның халық әртісі Тілектес Мейрамов сынды Қаллеки театрының сақа актерлері сахнадағы өз өрнегін бедерледі.
Ал Дездемона бейнесін кескіндеген жас актриса Ақмарал Танабаева үшін ең үлкен олжа – театрдың осындай талантты әртістерімен бірге өнер көрсетуі дер едік. Сахналық серіктестің мықты болуы – актер үшін үлкен бақ. Бұл қойылымда Дездемона – Ақмарал, сөзсіз, сол қуатты сезінді және оны сахнада барынша көрерменіне жеткізуге тырысты.
Спектакльдегі негізгі қозғаушы кейіпкер – Яго. Барлық қайшылық Ягоның айналасынан өрбіп, қаншама жан сол ашкөз пиғылдың құрбанына айналады. Бұл жерде Ягоның сол конфликтіні асқан қисынмен құрастыра білген шеберлігін де айта кету орынды. Яго айналасындағы адамдардың психологиялық сипаттамалары мен мінез ерекшеліктерін, әлсіз тұстарын жіті зерттеп-зерделеп алып, сол арқылы есеппен өз мақсатын жүзеге асыруға кіріседі. Ол Отеллоны – венециялық ару Дездемонаға деген кіршіксіз махабаты мен соны жоғалтып алам ба деген қорқынышынан, Кассионы қайырымдылығы мен тумысына тән сенгіштігінен, Родригоны Дездемонаға деген ессіз ғашықтығынан, өз әйелі Эмилияны ерік-жігерінің әлсіздігінен ұстайды және сол мінез ерекшеліктеріне сай жымысқы жоспарына кіріседі. Трагедияның бар қайшылығы осыдан өрбиді. Демек, Ягоны ойнайтын актерге аз міндет жүктелмейді. Қай жағынан да әккілік керек сахнагерге. Мұны Қаллеки театры сахнасында небір бейнелерді кемеліне келтіре кескіндеп жүрген актер Нүркен Өтеуілов жақсы түсінеді. Яго бейнесіне барынша ерекшелік енгізуге талпынғаны да көрініп тұр. Сахнадағы әр қиымылы мен әр серіктесіне бағытталар репликасының мақсаты мен кейіпкер мінезіне сай сан түрлі құбылып шығуы, тіпті кейбір тұста үнсіз ғана көзбен сөйлеп, бар ойын жанары мен мимикасы арқылы ұғындыруы, сахналық ішкі және сыртқы пластикасы, дауыс мәнері – бәрі-бәрі де актер шеберлігінің шексіздігін әйгілейді. Көңілге құрмет орнықтырады. Яго кейпіне енген әртістің бұған дейін кемеңгер Абай бейнесінде кемелдік биігінен көрінгеніне тіпті де сенбей қарайсыз. Шеберлік деген осында болса керек – бір-біріне қарама-қарсы бейнелерді шашауын шығармай өз биігінде бедерлеу. Бұл жағынан сахнагер жарады. Қулығына құрық бойламайтын Яго Нүркен Өтеуіловтің кейіптеуінде тек айлакер, жымысқы мінез иесі ғана емес, қатігездіктің барлығын ішіне сыйдырып, соны салқын ақыл мен терең логикаға салып нақты әрекет ете алатын шексіз білімнің де иесі екенін анық сездірді. Актердің, әсіресе Отелло – Қуандық Қыстықбаевпен сахналық қарым-қатынасы, бірін-бірі серіктес ретінде сезінуі ерекше әсерлі. Әсіресе М.Әуезовтің қазақы құнарға бай бейнелі тілінде үн қатқан динамикалы диалогтар спектакльдің көркемдік қуатын байытып, көрерменін бір сәт те жалықтырмайды.
Қазақ театр сахнасында Елубай Өмірзақов, Қапан Бадыров, Шәкен Аймановтар кескіндеген Отелло бейнесін бүгінде дәстүр сабақтастығын үзбей, Қ.Қуанышбаев атындағы академиялық қазақ музыкалы драма театрының талантты актері Қуандық Қыстықбаев өз ерекшелігімен бейнеледі. Оның Отеллосы бұрын-соңды қазақ сахнасына шыққан Отеллоларға мүлдем ұқсамайды. Өз мінезі, өз арпалысы, өз сезімталдығы бар. Тіпті кейбір тұста адуын мавр махаббаттың әсерінен шектен тыс лирик те болып кететіндей. Бұған дейін сахнадан көріп, қабылдап келген батыр маврды сахнадан мұндай сараптауда кезіктіргенде, әрине тосырқай қарауыңыз да мүмкін. Біз де сөйттік. Әйтсе де оқиғаның дамуы мен режиссердің қойған талабы негізгі планға қос ғашықтың кіршіксіз сезімін шығару болғандықтан да, бұл Отеллода адуындылықтан бұрын ғашық болған жанның дірілшіл көңілі мен басқа да мұңайып, қуанып, қайғырып, қызғана алатын адами сезімдері негізгі назарға алынған. Басында жатырқай қабылдаған көрініске оқиға дами келе бірте-бірте бой үйрете бастайсыз. Әрекет линиясы арқылы актер өз кейіпкеріне жаңаша өмір сыйлады. Өйткені адам қоғамдық ортада, ел алдында бір басқа да, өзінің ары мен сүйген жарының алдында мүлдем басқа жанға айналуы заңдылық. Төрдің төбесіндегі хан да ғашықтықтың алдында тақтан түсіп, тәжін шешпей ме? Себебі ол да жүректі пенде.
Отелло да дәл сондай. Сондықтан да режиссер бас кейіпкерге бетперде кигізбейді, оның адами сезім мен көңіл күй арпалысын алға шығарады. Осы тұрғыдан келгенде Қуандық Қыстықбаев ойыны ақталымды. Ғашық жанның демін сезесіз, күйін кешесіз. Тіпті актердің Дездемона – Ақмарал Танабаевамен тандемінде де сондай бір нәзіктік айқын аңғарылады. Ол баладай таза, кіршіксіз көңілді сүйген жарын сәбидей мәпелеп, еркелетеді. Дездемона рөліндегі Ақмарал Танабаеваның да сахналық келбеті сондай сұлу, тартымды. Жан тазалығы аңғарылады. Әйтсе де актрисада оқиға дамуына сай сахналық ішкі өсу жағы әлсіз. Сыртқы сұлулықпен қатар ішкі көңіл мен дауыс пластикасына да болашақта жіті мән берілсе, Дездемона рөлінің одан әрі жарқырай түсері анық.
Сонымен қатар Қазақстанның халық әртісі Тілектес Мейрамовтың кескіндеуіндегі Брабанцио рөлі актерлік өнердің тағылымын танытты. Керісінше, режиссер Кассио мен Родриго арасындағы ерекшелікке аса мән бермеген секілді. Екі кейіпкер бір планда суреттеліп, өзіндік мінез бояуларын бедерлеп үлгермегендей әсер қалдырды. Мінез ғана емес, костюмдегі бірізділік те қос актерді бір-бірінен ерекшелемейді. Кассионы өзгелерден даралап тұратын сұлулықтан бөлек, зиялылығы да өз нотасына түспей, солғын көрінді. Алдағы уақытта осы бейнелердің мінез бояуы бедерленіп, ерекшелігі екшеле түссе, қойылым бұдан да гөрі көркемдікке қол жеткізері сөзсіз.
Жалпылай алғанда, қойылымның көркемдік қуаты бай. Режиссер барынша сахнаның эстетикасын сақтауға тырысқан. Ол, әсіресе Кассио мен Родригоның шайқас сахнасындағы кейіпкерлердің өлімі, Дездемонаның ақтық сапарға аттануы секілді сахналар өзіндік ерекшеліктермен қызықты.
Бұл жерде режиссерден бөлек, Мәскеуден арнайы шақырылған сахна қозғалысы маманы Михайл Вишневскийдің, хореограф Салтанат Жолымбаеваның, киім үлгісінің суретшісі Шынар Елембаеваның шығармашылық ізденістерін айтпай кету әділетсіз. Жасалған жақсы жұмыс, әлбетте көңілге құрмет орнықтырды.
Астаналық Қаллеки театрының үздік актерлері мен кәсіби мамандары тартылған қойылым театр ұжымы үшін де, көрермен үшін де шын мәнінде рухани мерекеге айналды. М.Әуезовтің қазақы құнарға бай бейнелі тілінде үн қатқан Шекспир жауһары елордалық көрерменнің көңіліне берік бекіп, өнер оқиғасын тамашалауға жиылған жұрт үйді-үйіне риза болып тарқасты.
Назерке ЖҰМАБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
