Жалпы, Польша соңғы жаһандық соғыстан ең ауыр зардап шеккен мемлекеттердің бірі. Сондықтан болар соғыс құрбандары жерленген зираттарды елдің тұтас аумағынан кездестіруге болады. Олардың үлкен бір бөлігін Польшаны азат ету жолында көз жұмған және неміс тұтқынында қаза тапқан Кеңес жауынгерлерінің бейіттері құрайды. Сұм соғыстың аяқталғанына биыл 73 жыл толып, одан бері екі буын өсіп жетілсе де зұлматтың салған ауыр жарасы әлі жазылған жоқ. Сондықтан да бүгінгі мақаланың аясы мүмкін боларлық негізде поляк жерінде қаза тапқан жауынгерлердің тағдырына, оларды іздестірудің бүгінгі жай-күйі мен амалдарына арналмақ.
1943 жыл Кеңес-Герман соғысының тағдыршешті шағы болғандығы белгілі. Аталған уақыттан бастап стратегиялық басымдықты өз қолына алған Кеңес Одағы барлық бағыттарда жауды батысқа қарай тықсыра бастаған-ды. 1944 жылдың жазында Кеңес Одағының аумағы басқыншылардан түгелдей тазартылып, әскери машығы бабына келіп, ұрыстарда әбден ысылған Кеңес әскерлері Еуропа елдерін азат етуді бастайды.
1943 жылдың маусым-тамыз айларында жүргізілген «Багратион» операциясының барысында Литва мен Беларусь, сонымен қатар Польшаның шығыс аумақтары азат етілді. Поляк жерлері үшін болған ұрыстар аса кескілескен әрі қантөгісті сипатымен есте қалды. Кеңес жауынгерлеріне неміс әскерлерінің қуатты бекініс, қорғаныс шептерін бұзып өтуге тура келді. Жау әскерлерінің барған сайын өз шекараларына жақындап келе жатқанын түсінген неміс әскери басшылығы барын салып қарсыласып бақты. Дей тұрғанмен, қозғалыс барысы айтарлықтай баяулағанымен, өте үлкен адам шығынына қарамастан Кеңес әскерлері шабуылдауын тоқтатпады.
1945 жылдың қаңтар-ақпан айларында Кеңес әскери басшылығы кезекті «Висла-Одер» шабуыл операциясының барысында Польшаны түгелдей дерлік жаудан азат етті. Аталған қос өзен аралығында жеті қорғаныс шебін салып, кескілескен қарсылық білдірген неміс әскерлерінің бір бөлігі жойылып, қалған бөлігі поляк жерлерінен тықсырылып шығарылды. Тек Познань, сонымен қатар соғысқа дейін немістер иелігінде болған Вроцлав (немісше Бреслау) қалалары маңайындағы жау әскерлерін түгелдей жою мүмкін болмады. Оның себебі, батыс неміс жерлері арқылы Германия астанасына одақтастар әскерлерінің жақындай түсуіне байланысты Кеңес әскерлеріне шұғыл Берлинді алу бұйрығы берілген-ді. Нәтижесінде, 1945 жылдың сәуір-мамыр айларында «Берлин» операциясы жүзеге асырылып, Германияның сөзсіз берілгендігі тарихтан белгілі. Германия астанасы алынған сәтте де Вроцлав маңындағы жаудың қарсыласуы тоқталған жоқ-тын. Тек араға бірнеше күн салып қана қазіргі оңтүстік-батыс Польшадағы немістердің күштері біржола жойылды.
Бірақ поляк жерлері үшін болған шайқастардың нәтижелеріне тоқталар болсақ, жеңіске орасан адам ресурстарының шығынымен қол жеткізілгендігіне көз жеткіземіз.
Польшаны азат ету жолындағы кеңестік соғыс құрбандарының арасынан қаншасы қазақстандық болғандығын бүгінгі күні дәл анықтау өте қиын. Олардың саны пропорциялық тұрғыдан алғанда бірнеше ондаған мың адамды құрауы мүмкін. Бір анығы, қазіргі Польша аумағында қазақстандық 25 Кеңес Одағының Батыры ерлікпен қаза тапқан екен. Өмірбаяндарын зерттеп, зерделеу арқылы олардың жартысының жиырмаға жаңа толған өрімдей жастар болғандығына көз жеткіземіз.
Олардан өзге ұлтымыздан шыққан алғашқы генерал – Сабыр Омарұлы Рақымов та поляк жерлері үшін болған шайқаста, дәлірек айтар болсақ, бүгінгі Гданьск (немісше Данциг) үшін ұрыста қаза тапқандығы тарихтан белгілі.
Өкінішке қарай, Польшада дүние салған Кеңес жауынгерлерінің көпшілігінің өмірі жоғарыда айтылғандай негізде қатталмаған. Статистикалық ақпарат көздеріне сүйенер болсақ, тікелей соғыс қимылдары барысында дүние салғандар ел аумағында қайтыс болған бұрынғы Кеңес азаматтарының тек бір бөлігі ғана.
Мұрағаттар ашылып, құпиялар жария болған қазіргі уақытта сол соғыс жылдары Польша аумағында қаза тапқан Кеңес азаматтарының басым бөлігін концентрациялық лагерьлерде қайтыс болғандар құрағандығына көз жеткіземіз. Ресми мәліметтерге сәйкес ЕДС жылдары ел аумағындағы концлагерьлерде шамамен 1,2 млн Кеңес азаматтары көз жұмған. Аталғандардың 800 мыңнан астамы әскери тұтқындар болса, қалған бөлігі қарапайым азаматтар.
Гитлерлік Германияның соғыс жылдары поляк жерлерінде тұтас концентрациялық лагерьлер жүйесін жасап, миллиондаған жанның өмірі қиылғандығы белгілі. Польша аумағындағы лагерьлер жүйесін құру 1940 жылдан басталған. Бір бөлігі жұмысын Кеңес әскерлері ел аумағына енген 1944 жылы тоқтатқан болса, жекелегендері 1945 жылға дейін қызметін жалғастыра берген-ді. Лагерьлер жүйесіне Кеңес әскерлері, жалпы КСРО азаматтары 1941 жылдың маусым айының соңынан бастап әкеліне бастаған. Гитлер жендеттері жоспарлы түрде жоюды жүзеге асырған еврей ұлтын негізге алмағанның өзінде, лагерьлердегі кеңестік әскери тұтқындардың жағдайы адам төзгісіз болатын.
Мысалы, 1941 жылдың қазан айында Освенцимге (Оңтүстік Польшада, Краков қаласынан 60 шақырым қашықтықта) 10 мың шамасында Кеңес тұтқындары әкелінген. Лагерьлердегі аштық пен күрделі санитарлық ахуалға байланысты олардың арасында өлім деңгейі өте жоғары болған. Нәтижесінде, бес айдан соң аталған топтан небәрі бірнеше жүздеген тұтқын ғана тірі қалған.
Күрделі жағдай Сталаг 344 Ламсдорф лагерінде де орын алған. Польшаның қазіргі Ополе воеводствасындағы Ламбиновице елді мекені маңындағы шағын аумақта жалпы саны 42 000 Кеңес тұтқыны аты-жөндері белгісіз жағдайда бауырластар зиратында жерленген. Ондағы музей қызметкерлерімен сұхбаттасу және мәліметтер қорымен танысу барысында кеңестік тұтқындарға қатынастың өте төмен әрі әсіре дөрекі болғандығына көз жеткіземіз. Музей қызметкерлерінің пікірінше, мұндай қатынасқа біріншіден, адамды шығу тегіне қарай алалаған фашистік идеология себепкер болса, екіншіден, КСРО-ның 1929 жылғы «Әскери тұтқындар туралы Женева конвенциясына» қосылмауы формальды негізде болса да ықпал еткен. Лагерьде Кеңес жауынгерлерімен қатар ағылшын, француз тұтқындары да болған. Бірақ аталған тұтқындар тобына жасалған жағдай әлдеқайда жақсы сипатымен ерекшеленгендіктен, тиісінше өлім-жітім деңгейі де төмен болған. Және олардың барлығы дерлік тіркеуге алынып, қажетті жазбалары жүргізіліп отырған. Ал Кеңес жауынгерлерін тіркеу жұмыстары жүйелі жүргізілмеген, кей жағдайда мүлде атқарылмаған. Сондықтан бүгінгі күні Ламбиновицедегі бауырластар зиратында жерленген жауынгерлердің аты-жөндері негізінен күні бүгінге дейін беймәлім күйі қалып отыр. Мұндай мысалдар, әрине көптеп саналады.
Жалпы алғанда, Польша аумағында дүние салған Кеңес жауынгерлерінің, әскери тұтқындары мен қарапайым азаматтарының 648 жерлеу орындары тіркелген.
Сонымен қатар бүгінде Польша Республикасының аумағында Кеңес жауынгерлеріне арналған 561 ескерткіш орындары бар. Олардың 415-і ескерткіштер, 77-сі даңқ ескерткіштері (обелисктер), 46-сы ескерткіш тақташалар болса, қалған 23-ін түрлі үлгідегі әскери техникалар құрайды.
Айта кетейік, аталған орындардың күтімі жақсы, тазалық сақталған. Нысандар Польшаның жергілікті атқарушы органдарының құзырында болғандықтан, тиісінше билік өкілдерінің бұл бағыттағы тиянақты жұмысын атап өтуге тиіспіз. Сөз болып отырған жерлеу орындарының, ескерткіштердің күтімі бойынша көршілес Ресей Федерациясының елшілігі тарапынан да едәуір жұмыстар атқарылуда.
Бүгінгі күні халқымызға үлкен зардабын ала келген соғыстың аяқталғанына 73 жылдың жүзі болса да поляк жерлерінде бақилық болған жауынгерлерді іздестіру жұмыстары бір сәтке де тоқталмаған екен. Іздестіру, әсіресе ХХ ғ. 50-80-ші жылдар аралығында белсенді жүрген. Ол өз кезегінде марқұм болғандардың жақын туыстарының, бауырларының және жарларының көзі тірі болуымен түсіндірілсе керек. Ал өткен жүз жылдықтың 80-ші жылдары соңында орын алған әлеуметтік-экономикалық мәселелер, бұрынғы Варшава шарты ұйымының, КСРО-ның ыдырауы, Польшаның Еуропа мемлекеттерімен терең интеграциялануы іздеу жұмыстарын біршама саябырлатқандығы анық.
Еліміздің тәуелсіздік алып, Польша мемлекетімен дипломатиялық байланыс орнатуы, қос мемлекеттің елшіліктерінің ашылуы екіжақты қатынастарға бастау болды. Қазіргі уақытта ақпараттық ресурстардың, әлеуметтік желілердің қарыштай дамуы іздеу жұмыстарына тың серпін бергендігін айтып өтуге тиіспіз. Варшавада орналасқан Қазақстан Республикасы елшілігі қызметкерлерінің деректеріне қарағанда, дипломатиялық өкілдігіміз ашылған 2000 жылдан бері соғыста қаза тапқан туыстарын іздеген отандастарымыздан жүздеген хаттар келіп түскен. Нәтижесінде, көптеген азаматтарымыз өз туыстарының жерленген орындарын анықтап, басына ескерткіш тақташа орнатып, елден ала келген топырақтарын салған. Бүгінгі күні бұл үрдістің елшіліктің Консулдық қызметінің негізгі жұмыс бағыттарының бірі екендігін айта кетуге тиіспіз.
Еліміздің Польшадағы консулы Бақытжан Бөлегеновтің айтуынша, Консулдық қызмет туыстарын іздеу бойынша еліміздің азаматтарынан келіп түскен сұрау хаттарды мемлекеттің құзырлы мекемелеріне жолдап, көмек көрсетеді.
Мекеменің бөлімшелері елдің барлық әкімшілік құрылымдарында бар, бас кеңсесі Варшавада орналасқан. Соғыста қаза тапқандарды іздестірумен Ақпарат және іздестіру бюросы (Biuro Informacji i Poszukiwań) айналысады. Мекеменің ресми сайты: http://www.pck.pl
Поляк Қызыл Кресі Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан бері инемен құдық қазғандай өте күрделі әрі көп қатпарлы жұмысты атқаруда. 1945 жылдан бері ПҚК хабар-ошарсыз кеткен 650 мың жанның тағдырын анықтап, 220 мыңнан астам анықтама берген.
Мемлекетіміздің Варшавадағы елшілігі әкесінің, атасының, бабасының тағдыры бойынша үкілі үмітпен жүгінген ел азаматтарына көмек қолын созып, Польшаның арнайы құзырлы мекемелер арасында көпір міндетін атқаруда. Қазіргі уақытта елшіліктің тікелей мұрындық болуымен бірқатар қазақстандық жауынгерлердің жерленген орындарына олардың аты-жөндері көрсетілген тақташалар орнатылған. Сонымен қатар елшілік тарапынан соғыс жылдары Польшада қаза тапқан жерлестеріміз туралы арнайы дерек базасы түзілуде. Осылайша, жыл санап соғыс зұлматының ақтаңдақ беттері жойылуда.
Халқымызда «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген аталы сөз бар. Сондықтан атқарылып жатқан жұмыстар, сөз жоқ, сауапты іс, келешек буын, Отан үшін от кешкен аталарымыздың алдындағы бүгінгі ұрпақтың міндеті!
Жандос ӘУЕЛБЕКҰЛЫ,
арнайы «Егемен Қазақстан» үшін
Польша Республикасы,
Варшава қаласы
