Көп ойланбастан-ақ таңдауымыз – Астана қаласы Суретшілер одағының төрағасы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Жанұзақ Мүсәпірге түсті. Жауапты қызметке жақында кіріскен өнер иесі біздің ұсынысымызды қуана қолдады. Межелі уақытта келісілген жерде кейіпкермізбен кездесіп, ескерткіштер әлеміне үңілуге асыға аттаныстық. Одақ төрағасы жалғыз емес екен. Бізбен сапарлас болуға Астана қалалық ескерткіштерді қорғау жөніндегі дирекция басшысы Мейрамбай Оралов пен бас қала төріндегі «1932-1933 жылдардағы ашаршылық құрбандарына тағзым» еңселі ескерткіш-монументінің авторы Валерий Пирожков та ниеттестік танытты. Орта толып, елдіктің еңселі ескерткіштері хақында көшелі әңгіме қозғауға жиналған кейіпкерлерімізге еріп, Астана көшелеріне саяхатымызды бастап кеттік.
– Қала төрінде қазірдің өзінде 50-ден аса монументалды ескерткіш бой түзеп үлгеріпті. Бұл 20 жылдық тарихы бар қала үшін аз емес. Тіпті үлкен жетістік деп айтуға әбден лайық. Оның арасында Керей мен Жәнібек, Қанжығалы Бөгенбай батыр, Кенесары хан, Абай, Сәкен Сейфуллин, Жамбыл Жабаев, Бауыржан Момышұлы, Әлия Молдағұлова, Рақымжан Қошқарбаев сынды батыр тұлғаларымызға қойылған ескерткіштерден бөлек, елдігіміздің еңселі ертеңіне сеніммен көз тіккізетін «Қазақ елі» монументі мен «Мәңгілік ел» қақпасы да өзінің сән-салтанатымен, айбынымен әсем Астанамыздың сұлулығына сұлулық үстеп тұрғандай.
Ескерткіш деген қашалып қойыла салған жансыз тас емес. Егер сырын түсініп, көркемдік әлеміне көз тіге алса, ескерткіштің де айтар ойы мен жеткізер сыры мол. Ескерткіш – тарих, шежіре. Елордамыздың өнер тілі арқылы тарихын түгендеуге, өткенін ұлықтауға ұмтылып жатқаны жас қаланың бүгіншіл мақсатпен емес, ертеңшіл мұратпен тарихын қалыптастырып келе жатқанын әйгілейді. Бұл – әсіресе жастарымыз үшін үлкен тағылым, тәрбие, – дейді Астана қаласы Суретшілер одағының төрағасы, белгілі қылқалам шебері Жанұзақ Мүсәпір.
Жол қысқартсақ деген ниетте әңгіме қозғаған кейіпкеріміздің сөзі көлігіміз «1932-1933 жылдардағы ашаршылық құрбандарына тағзым» ескерткіш-монументінің қасына келіп тоқтағанда үзіліп кетті. Ендігі назарымыз тарихымыздың ақтаңдақ беттерінен ауыр сыр қозғайтын алып композицияға ауды. Төл туындысына қарай өзі жол бастаған ескерткіш авторы Валерий Пирожков: «Өнер оңай тумайды ғой. Оның үстіне тарихтың тауқыметті кезеңін бейнелейтін ауыр тақырыпты ашу әлбетте біраз ойлануды, толғануды талап етті. Ең алғаш жұмысты қолға алған кезде «бұл туындыда басты идея не болуы керек, ең әуелі неге назар аударуым керек?» деген сауал қойдым өзіме өзім. Сөйтіп ескерткіштің мазмұнын үміт деген ұлы күшпен байланыстырдым. Тарихтың небір тарам жолдарында, тауқыметті кезеңінде адамдарды аман алып қалған, келешегіне деген сенімін жоғалтпауға иландырған жалғыз күш үміт болатын.
Үмітін үзбей, болашағына сеніммен көз тігуінің арқасында қазақ елі талай тауқыметті кезеңді артқа тастап, бүгініне жетіп отыр. Сондықтан да мен жұмысыма үміттің символдық белгісі ретінде баланың бейнесін алдым. Бала – үміт. Келешегіне үмітпен көз тігіп, перзентіне болашақты нұсқап тұрған Ана бейнесі өткен мен бүгінді байланыстырушы алтын көпір десек те болады. Ал артқы пландағы ақсақал бастаған бір қауым ел – ол аруақ, нәубет жылдардың құрбаны, яғни тарих. Осы үштік арқылы өткеніміз, бүгініміз және ертеңімізді жалғайтын тарихымыздың тұтастай панорамасын жасап шыққым келді. Өздеріңіз көріп тұрғандай, бұл жерде ақсақал мен ана бейнесі басқа материалдан жасалған да, баланың мүсініне өзгеше рең берілген. Себебі бала – бүгініміз және келешегіміз. Ол – реалистік әлемдегі біздің өзіміз, яғни болашаққа деген үмітіміз бен сеніміміз. Сондықтан да аруақтарды өзгеше түс пен формада бердім де, баланы басқа реңкте бейнеледім», деп автор туындысының негізгі идеясын түсіндіріп өтті.
Аталған ескерткіш 2012 жылы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен ашылған болатын. Өзінің 20 жылдық тарихында Астана төрінде бой көтерген өткеннің сан тарам беттерінен сыр шертетін мұндай ескерткіштер өте көп. Соның бірі – қуғын-сүргін жылдары жазықсыз айыпталып, атылып кеткен қазақтың біртуар сыршыл ақыны Сәкен Сейфуллинге қойылған ескерткіш. Сәкен Сейфуллин мұражай-үйінің қасынан орын тепкен бұл ескерткіш – ел тәуелсіздік алған жылдары бой көтеріп, Астананың тұтастай тарихы мен өсіп-өркендеу жолына куәгер болып келе жатқан жәдігерлердің бірі. Туынды авторы Азат Баярлиннің айтуынша, ақын бейнесін барынша лирикалық планда бейнелеуге тырысыпты. Шығармашылық шабыт үстінде келешегіне сеніммен көз тігіп отырған ақын жанының сыршыл да сырбаз болмысына басымдық берілген бұл ескерткіштің орналасу орны дәл сондай атмосфераға сұранып тұрғанын атап өтті.
«Өздеріңіз білетіндей, Сәкен Сейфуллин өте сыршыл әрі эстет адам болған. Ол кісінің сұлулығына, ішкі тереңдігіне әйел заты түгілі ер адамдар да сүйсіне қарайтындығы көзкөргендер естелігінде жиі айтылып, жиі жазылады. Архивтерден табылған фотосуреттері де соны айтады. Сондықтан да мен ақын бейнесін трибунада тұрған қайраткер мінезінде емес, еркіндеу қалыптағы ой үстінде отырған шығармашылық адамының сыршыл кейпінде бейнелеуге басымдық бердім», дейді автор.
Рас, Астана төрінде батырларымызға, қайраткер тұлғаларымызға арналып бой көтерген ескерткіштердің көптігі көңіл қуантады. Бұл қаланың келбетін көріктендіріп қана қоймай, келешек ұрпақты өткенінен өнеге алып, тарихын құрметтеп өсуге тәрбиелейді. Бізді Бөгенбай батыр ескерткішінің қасынан қарсы алған туынды авторы, мүсінші Тоқтар Ермеков және Керей мен Жәнібек хандарға арналып қойылған ескерткіш жанынан жолықтырған мүсінші Мұрат Мансұровпен кездесу барысындағы шығармашылық иелерінің әңгімелерінен түйген ортақ ой осы болды.
Қала төрінде қаз-қатар бой түзеген тұлғаларға арналған ескерткіштерге көз тігіп, көңіл қуанта жүріп, ішкі қалауымыз әлдебір символдық мағынаға, астарлы ойға негізделген абстрактілі, эстетикалық талаптарға сай туған ескерткіштерді көруге деген тілекке ауысқанын аңғарған сәтте, көкейге кептелген сауалымызды Астана қаласы Суретшілер одағының төрағасы Жанұзақ Мүсәпірге қойып үлгердік.
– Өнер болған жерде сантараптылық болғаны әлбетте өте жақсы. Себебі нағыз өнер қалыпқа сыймайды, таптаурындылықты сүймейді. Сондықтан да қала төрінде бой көтерген ескерткіштердің мағыналық, мазмұндық идеологиясымен қатар, көрушісіне шын мәнінде өнер деңгейіндегі рухани ләззат сыйлай алатын еркін тақырыптағы мүсіндердің де бой көтеруіне көзқарасым оң. Мәселен, Ерболат Төлепбайдың «Ғашықтар» деген ескерткішін алып қарайықшы. Кезінде осы ескерткіш біраз сынға да ұшырады. «Жалаңаштанған» деп жазғырылды да. Бірақ кәсіби суретші ретінде мен айтылған сындарға келіспеймін. Өнер туындысына өнер талабымен, эстетикалық талғам өлшемінде қарау керек деп ойлаймын. Осы талап тұрғысынан келгенде, «Ғашықтар» – өте сәтті туынды.
Мәселен, Флоренциядағы Микеланджелоның әйгілі «Давидін» көруге әлем бойынша туристер ағылып барады. Себебі ол ескерткіште бүкіл адамзатқа ортақ сұлулық суреттелген. Сонысымен де ол туынды жаһан назарын өзіне бұрғызды. Елорда келешектің қаласы екендігін ескерсек, біз де осындай күллі ғаламның назарын өзіне аударатын, мәңгілік тақырыптарды қозғайтын өлмейтін туындыларды өмірге әкелуге ұмтылуымыз керек. Сонда көрушінің де талғамы қалыптасады, адамның табиғи сұлулығына «жалаңаштанды» деп үрке қарамайтын болады. Өнерді өнер деңгейінде қабылдау мәдениетіне үйренеді. Ал енді патриоттық рухтағы ескерткіштерді сұрасаңыз, идеологиялық һәм елдік мұрат тұрғысынан мағынасы өте бай «Қазақ елі» монументі мен «Мәңгілік ел» қақпасын айрықша атап өтер едім. Аталған ескерткіштердің астарына сыйғыздырылған елдік мұрат тұрғысындағы ұлы ойлар қай кезде де қазақтың қазақтығын танытуға қызмет етеді деп сенемін. Болашақта осы ескерткіштердің идеясын әрі қарай жалғайтын, ауқымын одан әрі кеңейте түсетін ескерткіштер әлі де туады. Еркін ойлы, талантты жастар өсіп келе жатыр. Елдіктің ордасын еңселі етуге солар қызмет етеді болашақта, – дейді суретші.
Астана қалалық ескерткіштерді қорғау жөніндегі дирекция басшысы Мейрамбай Ораловтың пікірі де жоғарыда келтірілген суретші ойымен тоқайласты. Ескерткіштердің қауіпсіздігіне жауап беретін маманның пікірінше, өнерді түсіну мәдениеті және тарихқа құрметпен қараудан бөлек, қала төрінде бой көтерген ескерткіштерді сақтай білу, аялай қарау психологиясының да қала тұрғындары бойында қалыптасуы өте маңызды. Сонда ескерткіштер ұзақ жасап, халық игілігіне үздіксіз қызмет ететін болады.
– Астананың мерейтойына орай қазір бірқатар ескерткішке күрделі жөндеу жұмыстары жүргізіліп жатыр. 20 жылдыққа қызу дайындық үстіндеміз. Мерейтой қарсаңында ескерткіштеріміздің саны тағы бірнеше мүсінге артады деп күтілуде. Облыстардан Астананың мерейтойына тарту етілетін сол ескерткіштерді қарсы алып, лайықты орнына орналастыруға да дәл қазір әзірлік үстіндеміз, – деп өз жұмысымен таныстырып өтті бізбен бірге ескерткіштерді аралап және оның қауіпсіздігін, тазалығын қоса қадағалап жүрген Астана қалалық ескерткіштерді сақтау жөніндегі дирекция басшысы Мейрамбай Оралов.
«1932-1933 жылдардағы ашаршылық құрбандарына тағзым» ескерткіш-монументінен басталған саяхатымыз «Қазақ елі» монументімен түйінделді. Ескерткіш жанында бізді қарсы алған туынды авторы Сембіғали Смағұлов бүгінде Астананың елдік бейнесіне айналған әйгілі монументтің туу идеясы мен шығармашылық ізденіс жұмыстарын кеңінен әңгімелеп берді.
– 2007 жылы Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұсынысымен «Қазақ елі» монументін тұрғызу жайында тапсырма келіп түсті. Сөйтіп Елбасының қатысуымен алқалы жиын өтіп, Ақселеу Сейдімбек, Әбіш Кекілбаев, Мырзатай Жолдасбеков бастаған ақсақалдар алқасы ақылдаса отырып, монументтің жалпы концепциясын жасады. Сол негізге сүйене отырып эскизін салдым. Басында тік колонна ретінде жасалса деп ойластырылғанымен, соңында жоғары жағына бәйтеректің жапырағы іспеттес тәж бен самұрықты бейнеледік. Самұрық – елдіктің, бірліктің символы ретінде көрсетілді. Одан төменірек, төрт жаққа қарап тұрған қалқанды көріп тұрсыз. Ол елімізді өзгелердің сұқ көзінен сақтасын деген сенім негізінде туды, – дейді мүсінші.
Иә, қай мемлекеттің де елдік рухын, ұлттық бет-бейнесін әйгілейтін көркемдік құралдың бірі – еңселі ескерткіштер. 20 жылдық тарихына талай тағылымды сыйдырған елорданың рухани әлемін байытып, рухын биіктеткен ескерткіштер галереясы өнегелі тарихымен, идеологиялық мазмұнымен, эстетикалық қуатымен қай кезде де көрушісін қуантып келеді.
Назерке ЖҰМАБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
