Газетте мәтелдің мағынасы былай түсіндірілді: «Ағын су тасып кетті, өткел жоғалды» деп жасыма, бір өткелек болады, «керуен жолда келе жатырмын деп тасыма» бір кептелек болады». Мұнда «өткелек» – тасыған суда жаңа пайда болған, су тасқыны бәсеңдеп, өзен өз арнасына түскен соң жоғалатын уақытша өткел, ал «кептелек» – күтпеген жағдайда пайда болған кедергіге кезіккен керуеннің тұрып қалуынан пайда болған тығырық. Кедергі жойылған соң кептелек те жоғалады.
Бұл сөзді тележүргізуші кезінде Нұрлан Окаұлы үнемі қолданатын, «Жас Алаш» газеті тілдік қорына қосты. «Айқын» апталығы көлік пен көше мәселесін айтқанда бұл сөзді айналып өтпеді. Радиодан да айтылып қалады. Бірақ жұрттың бәрі қолданып кете қойған жоқ. ІІМ Жол полициясы қызметінің көшелердегі жарнамалық тақталарында «кептеліс» деген жазу тұр. Кей журналист та солай қолданады.Түсінген адамға «Кептеліс» деген сөз орыстардың «пробка»деген сөзінің аудармасы емес. Тікелей аударса, «пробка» сөзі «тығын» деген мағына береді. Қазақ ұғымында тығынды нығыздап кіргізеді, ол ыдыстың аузын толық бітейді. Тығынды күшпен суырмасаң суырылмайды. Кейде орыстық санадан шыға алмағандар «көлік тығыны» деп қолданбақ болады. Тығын логика бойынша кері шығарылады. Ал көлік атаулы көшеде тығындалып қалса, бәрі кері жүрмейді, жол ашылған соң алға қарай жылжиды.
Ал «кептеліс» деген сөздің қала көлік қатынастарының ретсіздігінен пайда болған күтпеген тығырыққа тірелген, кептелуге мәжбүр болған жағдайға байланысты туғандығын алдымен еске саламыз. Бұл жасанды сөздің мағынасын іздесек, ол – мақсатты түрде, бір жерге арнайы келіп тығырыққа тірелу, жиналу әрекетінің жиынтық атауы. Өйткені «-іс» қосымшасы адамдардың саналы түрде атқаратын қимылдарына, әрекеттеріне қатысты ғана қолданылады. Ешкім саналы түрде, әдейі барып көшеде кептелмейді. Күтпеген сәтте көшеде кептеліп қалса, ол ұзаққа бармайды, аздан соң алға міндетті түрде жылжиды.
Әсілі, қазақтың кейін пайда болған осы «кептеліс» деген сөзін орыстың «затор» деген сөзінің баламасы санатында қолдануға келеді. Ал енді қазақ тілінде «-ек» жұрнағы «кептел» деген түбірге жалғанып тұрақсыздық, ұшқалақтық, әпсәттік, кездейсоқтық мағына үстейді. Сондықтан, «кептелек» – уақытша ғана тығырықты меңзеп тұрған атау. Төл тілімізде көнеден келе жатқан сөзді қайта жаңғыртуға кейде рухымыз жетпей, сол баяғы бойкүйездік мінезбен «пробка» дегенді жиі қолданамыз. Өйткенше бір сөз болса да қайта қолданысқа алайық. Төл тіліміз бір сөзге жаңғырсын, сөйтіп, ұлтық кодымыздың бір жасушасы қайта ашылсын.
Оның үстіне, бұл атауды Мемлекеттік терминком 2008 жылы «пробка» деген сөздің қазақша баламасы ретінде бекітіп те қойған болатын!
Сағатбек МЕДЕУБЕКҰЛЫ,
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті журналистика факультетінің деканы
АЛМАТЫ
