Көзі тірісінде күллі қазақ журналистикасының көшбасшыларының бірі атанған Сапар Байжановтың ұлы – Ұлан Байжанов әкесінің жүрекжарды мына бір өнегелі өсиетін әлі күнге дейін есінен бір сәт те шығарған емес: «Жалын мен оттан жаралған Сөзді ұғатын қайсың бар?!» Мұны ұлы Абай еріккеннен айтқан жоқ. Сен қазақтың қасиетті Ана тілін қастерлеген және Сөз арқылы мұрат-мақсатына жетуге тырысқан отбасында өмірге келіп, тәрбие алғансың. Көп ежіктейтін несі бар, қазақтың тілін қастерлеу арқылы-ақ көп нәрсеге қол жеткізесің. Сөзді аяғына дейін тыңдап үйрен, өз ойыңды бүкпесіз ашық әрі анық айтуға тырыс. Шамаң келмесе, құрғақ уәде беруден бойыңды аулақ ұста. Үйдің үлкенісің, кейінгілер саған қарап бой түзейді. Алдымен соларға үлгі бол».
Сөз ұғатын ұлағатты отбасы дегеннен шығады-ау, Сапар ағамыздың анау партияның түкірігі жерге түспей тұрған шағында, бір әріп қисық түсіп, бір сөз орнымен қолданылмаса, Орталық Комитеттің «шұғыл қоңырауы» жер-көктен іздеп таптыртып алатын аласапыран уақытында он жылдан астам «СҚ»-ның бас редакторы болғандығын тағы да ел есіне салып жатқанымыз артық болар. Қаламгер «қызыл оттың» ортасында жүргендігіне қарамай, жалқы сәт қағаз-қаламнан бой суытқан емес. Ел тұшынып оқитындай талай прозалық кітаптарды дүниеге әкелді. «Сұңқар көңіл самғайды», «Бес қиян – бес дәптер», «Ұлыма хат», «Ер еңселі ел», «Архив –айғақ», «Абай және архив», «Құштарлық қуаты», «Ала көбеде оят мені» және үш томдық шығармалар жинағы. Кейін құрметті демалысқа шыққан соң да, «осы тындырғандарыма да шүкіршілік» деп жұмсақ төсекке жантая кеткен жоқ. Қ.Исабаев екеуі бірігіп жазған «Қажыға барған қазақтар» дерегі мен танымдылығы жағынан қолға түспейтін жинаққа айналды.
«Лениншіл жастың» жұмысшы-жастар бөлімінің меңгерушісі бола жүріп, Сапар ағамен талай мәрте іссапарда бірге болып, тумысынан сабырлы, бірқалыпты, аспайтын да саспайтын, аузынан шыққан әрбір сөзге соншалық мән-мағына сыйғыза білетін қадірлі кісінің кеңседегі емес, сырттағы өмірлік тәжірибеден туындаған зерделі «лекцияларын» көбірек тыңдадым.
Айтса да әңгіме Ұлан жайында болуы тиіс қой... Ұлан дүние есігін ашқанда азан шақырып атын қояған Кәкімжан Қазыбаев ағамыз екен. Тағы да кішкене «тұздық». Сапар ағамен студент кезінде шаңырақ құрып, шәй деспей қырық үш жыл бірге өмір сүрген, талай қиындық пен қызықты да бастан бірге өткізген, «Қазақ зиялыларына тән тіршілік» – «Тастақтағы» орыстың үйінде пәтер жалдап тұрған «Қазақстан әйелдері», «Парасат», «Отбасы және балабақша» журналдарында ұзақ жыл жемісті қызмет істеген, «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» Күләш апаны тыңдасаңыз, өткен дәуірге сүңгисіз де кетесіз. Абай Бейсембаев, Кәкімжан Қазыбаев, Ұзақ Бағаев, Әбсәттар Бөлдекбаев, Баянжан Мәдиев, Камал Смайылов, Шериаздан Елеукенов, Әбілфайыз Ыдырысов, Мұқан Мамажанов, Хайдолла Тілемісов, Шерхан Мұртаза, Сейдахмет Бердіқұлов, Тельман Жанұзақов, Бүркіт Ысқақов... Ұланның «өкіл әкелері». Сапар аға мен Күләш апаның үйлену тойында Баукеңнің (Момышұлы) бәйбішесі Жамал апай: «Өмір бойы махаббаттарың суымасын, бір-біріңді қадір тұтып сыйлаңдар. Бақытты ғұмыр кешіп, үбірлі-шүбірлі болыңдар» деп бата беріпті.
– Ұлан әке өсиетіне барынша адал болды. Кейінгі іні-қарындастарын өзі тәрбиеледі десе де артық болмас. Адалдық, үлкен-кішісі деп қарамай, қолға алған істің қандайын болмасын жауапкершілікпен атқару және Байжановтар әулетінің абырой-беделіне нұқсан келтірмеу... Осы қағиданың әлі күнге де-
йін бұзылмай келе жатқанына куәгер болудың өзі мен үшін үлкен бақыт,– дейді бүгінде сексеннің сеңгіріне шықса да, шаршадым, қартайдым деместен Сапар ағамыздың мәуелі шаңырағының түтінін түтетіп, немере-шөберелерінің қуаныштарына ортақ болып жүрген қадірлі қаламгер апамыз Күләш Бейсенбіқызы.
Осындай ортада өмірге келген әрі әкесінің серттен таймас серіктеріне айналған жазушы-журналистердің тәлім-тәрбиесін көрген Ұланның бүгін қабырғалы азамат болып қалыптаспауына қақысы бар ма?! Мынау кішкене ғана штрих, елеусіздеу оқиға... бірақ жас өскінге таптырмас өмірлік сабақ. Сапекең «СҚ»-ның бас редакторы, астында арқыраған ақ «Волга», Күләш апамыз «Мәдениет және тұрмыс» (қазіргі «Парасат») журналының қызметкері. Екеуі күнде ертеңгілік бір үйден шығады, баратын жерлері де бір нүкте. Көк базардың жанындағы «Дәуір» баспа-үйі. Оу, бір бағытқа баратын болған соң Күләш апаны да ілестіріп, мәшинемен бірге әкетуге болады ғой. Жоқ. Мұны қалай түсінесіз, тазалық, қаңқу сөзден аулақ жүру, қалыптасқан тәртіпке сызат түсірмеу дейсіз бе, өзіңіз біліңіз. «Әйелін қызметтік көлікпен тасып жүр деген өсекке қалмайын». Қоғамдық мүддені жеке бастың мүддесінен жоғары қою, таза жүру, жаудай қаптаған жамандықты ізіне ілестірмеу – айқайламай, даурықпай, іштей, жүрекпен ұғысатын ұлағатты тәрбиенің әке бойынан ұрпағына жұғысты болғандығы қандай ғажап!
Сапекең мен Күләш апа түбі бір баласының өз жолдарын қуатындығына шүбәсіз сенген. Бірақ тұңғыш ұл Ұланға «бостандық» берді, қалаған мамандықты таңдасын деп ұйғарысты. Қазақ мемлекеттік университетінің заң факультетіне білім-білігінің арқасында қиналыссыз түсті. Неге қиналмасын, қиналған сәттерін сыртқа шығармады. Ол кезде КазГУ-ге, оның ішінде заң факультетіне түсу – айға қол жеткізгенмен бірдей-тін. Жас маман тоқсаныншы жылдардың басында Алматы қалалық атқару комитетіне нұсқаушы болып орналасты. Тәуелсіздіктің балаң кезеңі, біріне тартса біріне жетпейтін азын-аулақ қаражат, кеңес уағындағы іргелі кәсіпорындар ырғақты жұмыстарын тоқтатқан, дүкен сөрелері жылан жалағандай, жәрдемақы мен жалақыны түсіңде көресің, тірі теңге айналысқа енді-енді ене бастаған... Көпке белгілі кешегі дәуірдің драмасы. Ішім-жемнен таршылық көрмесе де, күнделікті тұрмыс тауқыметін тартпаса да, өмірмен қоян-қолтық жаңа араласа бастаған жас жігіттің төңірегіне басқаша, мүлдем басқаша көзқараспен қарауына тура келді. Әке-шешесі Ұланның жұмысына араласқан емес, «өмір көргендігін» араға тықпалап, шектен тыс «ақылман болуды» да артық қылыққа жатқызды. Жас жігіт қызметіне ерте кетіп, түннің бір уағында оралатын. Талай сыннан сүрінбей өткендігі былай тұрсын, сол кездегі қиын жағдайдың бел ортасында жүрген Сапекеңнің уақытын алып, бір нәрсе сұраудың өзі қиын еді. Байжановтар елмен бірге және алдыңғы қатардан табылып, тәуелсіздіктің елең-алаң шағында келешектің кемел болмағы үшін, халықтың уақытша қиындықты ұмытып, бой тіктеп қатарға қосылып кетуі үшін «ерте тұрып, кеш жатып» жанқиярлықпен жұмыс істеді. Ұлан ерте қатайды, «бас редактордың ұлы» екендігін де естен шығаруға тырысты. Ұжымда өзін көрсету, іскерлігін дәлелдеу – кезек күттірмейтін міндет ретінде бірінші планға шықты. Қалалық комитет атқаруға тиісті шашетек шаруадан ес жия алмай қалды десе де болғандай еді. «Темір қақпаның» құлпы тәуелсіздік кілтімен айқара ашылып, сірескен сең мен тоң жібіген соң шетелдік қаржыгерлердің, инвесторлардың ниеті біз жаққа қарай ауа бастаған-ды. Ал олардың қаржысы мен қабілет-қарымы біз үшін ауадай қажет. Бірақ заңсыз, заң болғанда да сүзгіден, талқылаудан өтіп ысылған, тәжірибе жинақтаған заңның көмегінсіз ол бар болғырлар бір адым ілгері аттамайтын. Келісім, түсіністік, сұхбаттар, күн сайынғы келісімшарттар кеңірдектен алғанымен, дені біздің пайдамызға шешілді. Және күнде бір өзгеріс, күнде бір жаңалық.
Жасы отызға да жетпеген жас жігіт санаулы жылдар ішінде Алматы қалалық әділет басқармасының бастығына, ізінше «Алматы–Заң» құқықтық орталығының директорлығына жоғарылады. «Қазақтелеком» ашық акционерлік қоғамының вице-президенті – атқаушы директоры болып та бірер жыл абыройлы қызмет істеді. Абыройлы қызмет оңайлықпен келмейді, талмай ізденіс, оқу-тоқу, арпалысқан әлемдік құбылыстардың қай жаққа бет түзегендігін тап басу, солардың ішінен өзіңе қажеттіні ғана жүзеге асыру, ұлы дүрмектің арасына сыналап кіріп, өз орныңды еншілеу – екінің бірінің қолынан келе бермейтін шаруа. Ұланның бойынан алғырлық, адалдық, табандылық, ұйымдастырушылық қабілеттер молынан ұшырасатын және оны қызметтестері де мойындайтын. Ең бастысы – айналаңның, адамдардың көңілін табу дегеніңіз – шеті, шекарасы жоқ түгесілмейтін мұхит екен. Жасыратыны жоқ, сол кездегі еңсені езген тұрмыс ауыртпалығының түйткілдері-ақ жүйкені жүндей түткені рас қой. Көңілді көлеңкелі тұстар тұмшалап алған, қасаңдыққа, қытымырлыққа үйреніспеген нәзік жүректер қашанғы шыдайды, бірде болмаса бірде сынып кетуі де мүмкін-ау. Адамдармен түсінісуді, қолдан келгенше адамдардың жыртық көңілдеріне жамау болғанша жандары қалмай, ылғи ептілік, ылғи икемділік танытуға бейім тұратын Сапекең мен Күләш апа ұл-қыздарына айқай-ұйқайсыз, иек қағумен-ақ көп нәрсені ұғындыра, көп нәрсенің тігісін жатқызып түсіндіре білетін. Ұланның да адамдармен аралас-құраластығы өзгеше-тін. Көлгірсіп, біреуді көзінше өп-өтірік мақтамайтын. Жек көрсін мейлі, көрмей кетсін мейлі, адам бойынан, әсіресе әріптестерінің бойынан көрген кішкене кемшілікті де жалпақшешейлікпен кешіре салуға ымырасыз-ды. Ал біреуді жылы сөзімен, адал қызметімен қуанта білді екен, сол күні Ұланнан мықты адам болмайтын. Үйге де кең пейілмен оралатын. Қысқасы, қолдан келсе адамдарды ренжітіп емес, қуанта білгенге не жетсін!
Ұлан Байжановтың одан кейінгі қызметтік баспалдақтарын санамалай бастасақ, былайша жалғасар еді. Екі мыңыншы жылдардың басында ҚР Мемлекеттік кіріс вице-министрі, «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» жабық акционерлік қоғамының құқықтық қамтамасыз ету жөніндегі атқарушы директоры, «ҚазМұнайТеңіз» компаниясы» жабық акционерлік қоғамы бас директорының орынбасары, «Мұнайконсалтинг» АҚ-ның президенті, «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» АҚ президентінің аппарат басшысы, «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ АҚ басқарушы директоры, «Тау-Кен Самұрық» АҚ директорлар кеңесінің төрағасы. 2011 жылдың қаңтарынан ҚР Бас прокуратурасы аппаратының жетекшісі, 2015 жылдың тамызынан Бас прокуратура жанындағы Құқық қорғау органдары академиясының ректоры, «Казкоммерцбанк» басқарма төрағасының орынбасары... «Даңқ» орденімен марапатталған, «ҚР Прокуратурасының құрметті қызметкері» атағының иегері.
Бір адамның маңдайына тар келетін қызмет түрлері ме? Жоға, қуана мақұлдайтын және осыған қалай қол жеткізді екен деп таңданыс тудыратын да айтулы жетістік. Алпыс – екінің бірі келетін жас, оған бас ауыртудың қажеті шамалы. Ал осы санаулы ғұмырда кім халықтың әл-ауқатының жақсаруына, елдің өркендеуіне қандай қызметімен үлес қосты дейтін сұраққа ауыз толтыра жауап беру – міне, бізді ойландыратын да, толғандыратын да басты мәселе осы!
Байжановтар әулетінен тараған ұрпақ есімдері жұрт жадында. Ұланның інісі Ерлан Байжанов Мәскеу университетін тәмамдаған белгілі журналист, білікті маман. «Нұр Отанның» «Нұр-Медиа» холдингін басқарды, бұл күндері Ресейдегі Қазақстан елшілігінде жауапты қызметте. Назымның да мамандығы журналист. Мен білетінде Сапекеңнен бастап, Байжановтар талай шаруа тындырып жүргендеріне қарамай, жалқы сәт кеуде керіп, мақтаныш сезіміне берілген емес. Қашанда көпшілікпен бірге, бір қалыпты, көзге түсіп, көпіртіп сөйлеуді де мұрат тұтпайды. Арналы өзен асығып-аптығып ақпайды, баппен тұнып ағады, ағысы да білінбейді. Ал мөлдірлігі әркез жұртты жанына тартып тұрады.
Қуаныш ЖИЕНБАЙ