160 мың адам әртүрлі дене жарақаттарын алған. Ел аман, жұрт тынышта қаншама отандастарымыз опат болып жатыр. Бүкіләлемдік банктің сараптауына қарағанда, Қазақстандағы жол апатынан ішкі жалпы өнімнің бір жарым проценті шамасында зиян келтіріледі екен. Материалдық және әлеуметтік шығын 600 миллиард теңгенің төңірегінде. Егер еліміздің қаржы көп жұмсалатын қорғаныс саласына жыл сайын 200 миллиард теңге қаржы бөлінетінін ескерсек, жол-көлік оқиғасынан келетін зиянның көлемі оқырманға түсінікті болар еді.
Осынша қайғы шегіп, зиян тартып отырғанымызбен, нашар көлік жүргізушісін дайындағаны үшін әлі бірде-бір жүргізуші дайындайтын мектеп немесе осы іске жауапты қызметкерлердің жауапқа тартылғандығын естіген емеспіз. Бұрын көлік жүргізушілерін даярлайтын оқу орындары республиканың Білім және ғылым министрлігінің қарамағында болатын. Министрлік өз кезегінде әрбір категория бойынша бағдарлама түзіп, оқыту әдістемесін құрып, жаңағы мектептің материалдық-техникалық базасын толық зерттегеннен кейін ғана лицензия беретін. 2007 жылдан бастап көлік жүргізушілерін оқытатын мектептер жол-көлік полициясына берілді. Биыл жаңа тәртіп бойынша оқу ұйымдары ғимарат пен қажетті құрал-жабдықтарды жалға ала алады. Енді шынын айтқанда, пайда көздеген әлдекімдер өздерінде материалдық-техникалық база болмаған соң, автодромды жалға алу туралы жалған құжат жасай салуы да әбден мүмкін.
Біз осы шетін оқиғалардың себебін анықтағымыз келді. Білетіндердің айтуына қарағанда, жол-көлік оқиғаларының себебі мен салдары сан алуан. Оның ішінде ең бастысы, көлік жүргізушілерін даярлаудағы жіберіліп отырған олқылық.
Облыс орталығында орта мектептердің жоғары сынып оқушыларына кәсіби білім беру бағытында бюджеттен қомақты қаржы бөлініп, жүргізуші мамандығына оқытылады. Жалғыз жүргізуші ғана емес, ертең тіршілікке қажетті әрқилы кәсіп игеріледі. Әр оқу жылында көлік тізгінін ұстауға тілек білдіретін оқушылардың саны 500 мыңға жетіп жығылады. Әрине, оқушылардың орта білім алуымен қатар белгілі бір кәсіпті меңгеріп шығуына еш қарсылық жоқ. Бірақ бұл арада айта кететін бір дүние, «ВС1» категориясы бойынша дайындалатын жаңағы 15 топтың құрамындағы жарты миллионға жуық оқушы кәсіби білімді қандай деңгейде алып жатыр? Міне, барлық мәселе осында. Көлікті жүргізіп үйренуге небәрі 8 автокөлік бөлінген. Оның екеуі «ЗиЛ» және «ГАЗ-53» жүк көліктері.
– Біз өз тәжірибеміз бойынша оқушылар тобындағы әр адамның дәйекті түрде тәжірибе жинақтап, білім алуы үшін топтағы 30 оқушыға кем дегенде үш автокөліктің қажет екендігін білеміз, – дейді «Арбакеш» акционерлік қоғамының құрылтайшысы Өтеген Кәрімов. Демек, оқу-өндірістік комбинаты оқу курстарындағы оқушыларды толық қамтамасыз ету, олардың шеберліктерін жетілдіру үшін кем дегенде 37 автокөлік қажет.
Бұл мәселенің бергі жағы ғана. Қазбалай берсеңіз, бір жоқты бір жоқ түртіп, түпсіз тұңғиыққа тереңдей түсер еді. Енді облыс орталығындағы автокөлік жүргізушілерін даярлайтын курстар мәселесіне келейік. Кешегі кеңес заманында «Казавтомотолюбитель», «ДОСААФ» және Көкшетау оқу комбинатын қосқанда көлік жүргізушілерін дайындайтын небәрі үш арнайы оқу орны болатын.
«Арбакеш» АҚ құрылтайшысы Ө.Кәрімовтің айтуынша, барлық оқу орындарында оқытқан шәкірттеріне куәліктерін өздері тапсырады. Өйткені, олар жалғыз білім тәжірибесіне ғана емес, шәкірттерінің моральдық-психологиялық байыптылығына да жауапты. «Мысалға дейік, әуе училищесінде ұшқыштарға дипломды училищенің өзі береді ғой», дейді ол.
Шынында да, тәжірибелі маман пікірінің жаны бар сияқты. Әйтпесе, қазір рұқсат беретін әрі бақылайтын орган – Ішкі істер министрлігі. Куәлікті де беретін өздері. Бәлкім, қаптап кеткен жол апатының түпкі себебінің айтылмай тұрғаны осыдан ба екен?
Бүгінде Көкшетауда 19 көлік жүргізушілерін дайындайтын мектеп жұмыс істейді. Егер жүргізушілерді дайындайтын мектептер түлектеріне куәлік тапсырғаннан кейін алғашқы жарты жылда олардың кәсіби шеберліктеріне жауап беретін болса, осы білім ошақтарының қақ жартысы жабылып қалуы да әбден мүмкін. Өйткені, көбінде материалдық-техникалық база әлсіз. Тәжірибе өткізетін алаңқайлары жоқ. Мұндай тәжірибелік алаңқайлар ертеден жұмыс істеп келе жатқан жоғарыда аталған үш ұйымда ғана бар.
Сондай-ақ сападағы салғырттық оқу бағдарламасына да тікелей қатысты. Жүргізушілерді дайындайтын мектептер Білім және ғылым министрлігіне қарап тұрған кезде арнайы түзілген бағдарлама болатын. Қазір де бар. Бірақ жаңғыртуды қажет етеді. Өйткені жыл сайын жол жүру ережелеріне бірқыдыру жаңалықтар енгізіліп жатыр ғой. Сонымен қатар тағы бір қисынға келмейтін дүние – «Д» категориялы жүргізушілерді дайындау мәселесі. Шынын айтқанда, қазір ешбір мектеп ол санат бойынша дайындап жатқан жоқ. Жолаушылар тасымалдау саласында жұмыс істейтін жүргізушілер ілкіден келе жатқан аға буынның жұқанасы. Мысалы, көлік жүргізушісі мамандығын қалаған азамат 18 жасқа толғанда «С1» категориясын алады. Ал «С» категориясын алу үшін 21 жасқа толуы керек, оның ішінде «С1» категориясымен бір жылдан кем емес жұмыс өтіліңіз болуы шарт. «Д» категориясын алу үшін алдымен «Д1» категориясына қол жеткізуіңіз қажет. Осы категориямен үш жыл жұмыс істеуіңіз керек. Оның ішінде «С1» категориясымен жұмыс істеген бір жыл еңбек өтіліңіз талап етіледі. Содан соң барып 25 жасқа толғанда, еңбек өтіліңіз бес жыл болғанда «Д» категориясын ала аласыз. Онда да «Д1» категориясымен жұмыс істеген еңбек өтіліңіз үш жылға толуы шарт. Бірақ осыған көп жастардың шыдамы жетпейді. Өйткені бұл соншалықты қиялдайтын, армандайтын қасқалдақтың қанындай қат мамандық емес қой. «Мен ертең автобус тізгініне отырамын» деп алдына мақсат қойып, кім соншама жыл жүре алады. Міне, сондықтан да қазір облыс орталығындағы жолаушылар тасымалдайтын ұжымдар автобус жүргізушісін таба алмай отыр. Қазір еңбек етіп жүргендер бұрыннан келе жатқан аға буын өкілдері.
Жүргізушілерді оқытудағы тағы бір мәселе, куәлік алғысы келген адамның арнайы мектепте оқымай-ақ, өздігінен даярлануы. Мамандардың айтуына қарағанда, бұл да жеріне жете ойластырылмаған әдіс. Әрине, оның да адамның уақытын үнемдеу, қол жетімділігін көбейу тұрғысында да оңтайлы жақтары болуы мүмкін шығар, бірақ көлік жүргізу, жауапкершілікті қажет етеді. Сондықтан өздігінен оқып, жүргізуші куәлігін алуға аталған саладағы мамандар қарсылық білдіреді.
Осы орайда жүргізушілер дайындайтын мектепке иелік етіп отырған «Отан» республикалық қоғамдық бірлестігі туралы айта кеткеніміз жөн. Бірлестік 85 жыл бұрын құрылған. Еңбек майданына елеулі үлес қосқан, тарихы мен тағылымы мол. Ақмола облыстық «Отан» республикалық қоғамдық бірлестігі алдымен тракторшылар дайындаған. Тіпті соғыс кезінде ол тракторшылар майдан даласында танкист ретінде Отан қорғау жорығына да қатысқан. Одан беріде тыңға жорық басталған шақта жүргізушілер даярлауға көшкен. Жалғыз жүргізушілерді ғана емес, толып жатқан техникалық мамандар дайындаған. Бүгінде де «А», «В», «В1», «С», «Е» категориялары бойынша жүргізушілер даярлауда. Алайда «Д» категориясы бойынша автобус жүргізушілерін даярлауға қауқарсыз. Өйткені олардың курсанттарды үйретуге қажетті автобустары жоқ. Ал өзге материалдық-техникалық базасы әріптестерінің көпшілігіне қарағанда көш ілгері. Қазір жылына жүзден астам жүргізуші даярлап шығарады. Жол ережесін үйрететін, машина құрылымын, тәжірибелік сабақтарды оқытатын пән кабинеттері толық жабдықталған.
– Өзге әріптестеріміздегі ахуал туралы айта алмаймын. Біздің жұмысымыз өз ісімізге берік болу,– дейді бірлестік төрағасы Виктор Юха. «Оқу мерзімі әрқайсысының қандай категория алатынына байланысты. Мысалы, «В,С» категорияларына жүргізушілерді 5 ай, «С1» категориясы бойынша 3,5 ай дайындаймыз», дейді ол.
Өздерінің автодромдары бар бірлестік те негізінен жүргізушілік шеберлігі тынымсыз машықпен қалыптасатынын айтады. Мысалы «В» категориялы жүргізушіні даярлау үшін 57 жұмыс күні керек. Егер топта 30 адам болса және оқу мерзімі 8 сағат болатын болса, бір оқушыға қанша уақыт көлік тізгіндеу қажет екендігі өз-өзінен белгілі болады. Орташа есеппен алғанда, оқушының арнайы тренажерда жаттыққан уақытын қоса есептегенде, 40 сағатқа тарта уақыт керек. Демек, әр топқа 3 арнайы машина қажет болады. Ал мұндай мүмкіндігі жоқ оқу орындары жүргізушілерді қалай дайындап жатыр?
Облыстық әкімшілік полициясының тіркеу-емтихан бөлімшесі қызметкерлерінің айтуына қарағанда, жол-көлік оқиғалары орын алған кезде көлік жүргізушілерінің біліктілігі сараптама жасалып, талдана бермейді. Бүгінгі күні облыста жүргізушілер дайындайтын 62 мектеп жұмыс істейді. Солардың арасынан «Арбакеш», «Отан», «Казавтомотолюбитель» ұжымдарының жұмыс сапасын жақсы қырынан көрсетуге әбден болады.
– Бұл ұжымдардың оқушыларының білім сапасы, жүргізу тәжірибесі емтихан кезінде көрініп тұрады, дейді аға инспектор Аслан Буканов. Ең қиын мәселе ортақ республикалық базаның болмауы. Бізде 2002 жылдан бастап осындай база жұмыс істеп еді. Мәселен, Қызылордада оқыған азамат бізде емтихан тапсыратын болса, әлгі база арқылы қайда оқығанын көруге болатын. Қазір қаржы тапшылығына байланысты база жұмыс істемей тұр. Желтоқсан айының бірінен бастап халыққа қызмет көрсету орталығына беру туралы меморандумға қол қойылды. Ал бүгінгі көтеріліп отырған мәселеге байланысты айтар болсақ, біз көлік жүргізушілерін даярлайтын мектептерді тексере алмаймыз. Біздің жұмыс − емтихан қабылдау» дейді ол.
Міне, қаны шығып тұрған тақырыпты қаузағанда, екшеп алғанымыз осы. Әзірге жүргізушілер даярлаудың бет алысы осындай. Шаруасы шашетектен іс оңалғанша, қанша уақыт өтер екен. Ал өмір оған қарап тұрмайды ғой. Құдды жылдамдығы жоғары жеңіл көліктердей зымырап өтіп жатыр. Сол зымыраған дүниеде жолыңыз болсын, жолаушы!
Байқал БАЙӘДІЛ,
«Егемен Қазақстан»
Ақмола облысы
