– Сауат Мұхаметбайұлы, соңғы кезде ҚМГ атына, соның ішінде қарыздарына қатысты көп сын айтылуда. Шын мәнінде жағдай қалай қалыптасуда?
– Қарыз бір жылдың төңірегінде қордаланған мәселе емес. ҚМГ бір мезетте ауқымды, стратегиялық маңызы бар бірнеше жобаны іске асырғанын ескерген жөн. Бұл Қашаған мен Қарашығанақтан үлестерді сатып алу, ҚМГ-ның еуропалық активі – «Ромпетрол» компаниясына инвестиция салу. Осылайша бір уақытта үш ірі зауытты жаңғырту, газ-тасымал жүйесіне елеулі қаржы құю. Әрине, мұның бәрі борыш жүктемесі тұрғысынан алғанда өз әсерін тигізбей қоймайды. Осы жобаларды соңына дейін жеткізуге міндетті болдық. Ауқымды инвестициялық салымдардың кезеңі аяқталғанын жақсы жаңалығымыз деуге болады. Біріншіден, ірі жобалар бойынша айтып өтейін. Қашаған 2016 жылдың қарашасында іске қосылды. Жоба кіріс әкеле бастады және ендігі кезекте ҚМГ-дан қомақты ақшалай ағындардың болуы әзірге көзделмейді. Қарашығанақтың 10 проценттік үлесін сатып алу өзін-өзі өтеді. Ұлттық компания үлесіне тиесілі кіріс ҚМГ-ға түсуін жалғастырады. Екіншіден, магистралды құбыр желісінің құрылысы аяқталды. Қазіргі уақытта көгілдір отынмен еліміздің оңтүстік өңірін қамтамасыз етіп отырмыз. Ішкі нарыққа шамамен 13,7 млрд текше метр газ жеткіземіз. Бұл аз емес. Алайда бұдан бізге ешқандай пайда түспейді. Осы отын түрінің ішкі жеткізілімдері компанияға жылына 57 млрд теңге шығын келтіреді. Бұл газ экспортынан түсетін кіріс есебінен өтеледі. Айта кететін жайт, газ 2017 жылдың қазанынан бастап Қытай бағытына қарай экспортқа шығарыла бастады. Бұл жоба кіріс әкеліп, борыштық міндеттемелердің өтелуін қамтамасыз етеді. Үшіншіден, Атырау мұнай өңдеу зауыты мен Павлодар мұнай-химия зауытын жаңғырту жұмыстары аяқталды. Осы зауыттар мұнайды өңдеу көлемі мен тереңдігін ұлғайтты. Мұнай өнімдерінің К4 және К5 стандарттарын шығара бастады. Шымкент мұнай өңдеу зауытында барлық іске қосу-реттеу жұмыстары 2018 жылдың тамызына дейін аяқталады. Осының барлығы мұнай бағасының күрт төмендеуі кезінде орын алды. Әрине, бұл компания үшін қиын кезең болды.
– Мұнай өңдеу зауыттарын жаңғырту күткен нәтижені берді ме?
– Иә, мұнай өңдеу зауыттарын реконструкциялау және жаңғырту біраз уақытқа созылды. Айту оңай ғой, бірақ тұрақты жұмыс істеп тұрған өндірісте жаңғырту жасалғанын түсіну керек. Шикізат өңдеу процесін тоқтатпай, барлық ауқымды жұмыс көлемін атқару – технологиялық жағынан жеңіл шаруа емес. Бүгінде нарықта ақшыл түсті мұнай өнімдері жетіп артылады. Отынды экспортқа шығару мүмкіндігін алу үшін салалық министрлік арқылы Ресей Федерациясымен жасалған келісімге өзгерістер енгізу мәселесін тездетуге тырысып жатырмыз. Естеріңізге сала кетейін, бізді ішкі нарықты қамтамасыз етуге міндеттеген еді. Соның салдарынан экспортқа тыйым салу енгізілді. Алда мұнай өнімдерінің экспортын ұйымдастыру міндеті тұр.
– Шетелдік активтер өзін өтеді ме?
– Шетелдік активтерге «Ромпетрол» жатады. Еуропалық активке қомақты қаражат салынды. Бұл актив те қиын-қыстау кезеңді бастан өткерді: 2007 жылдан 2015 жылға дейін табыс түспеді. Сондықтан оның өтімділігі туралы әзірге айта алмаймыз. Бірақ 2013 жылдан бастап ҚМГ «Ромпетролға» қаржы бөлген емес. Ал 2016 жылдан бері кіріс алып отыр. 2017 жылы бұл актив 80 млн доллар әкелді. Нәтиже жаман емес. Табысты молайтуға тырысамыз.
– Бағалардың өсуін мұнайшылар жақсы қабылдаған болар. Бұдан жағдай реттеле ме?
– Иә, соңғы бірнеше жыл бойы мұнай бағасы төмен болды. Парадокс, бірақ шын мәнінде бұл бізге көмектесті. Тіпті осы дағдарыс болмағанда, барлық қиын кезеңнен өту үшін оны ойлап табу керек болар еді. Қиын кезең дегеніміз профильді емес активтерді табыстау, басқарудың артық деңгейлерін жою, тиімділікті арттыруға қатаң бақылау орнату. Әрине, бағаның өсуі бізге айтарлықтай көмектесті. Бірақ мұны тұрақты тенденция деп қабылдауға болмайды. Баға кез келген сәтте кері трендке ие болуы мүмкін. Төмен баға кезеңін пайдалана отырып, біз біртұтас шаралар кешенін жүзеге асырдық. Ал бағалар жоғары деңгейде сақталып тұрғанда, бұл шараларды іске асыру қиынға соғар еді. Біріншіден, жаңа стратегия қабылданды. Соған сәйкес ҚМГ жаңа операциялық үлгіге көшуді бастады. Біз бұл мәселені тұрақты ашық жариялап отырмыз. Бұрынғы ҚМГ құрамында шағын холдингтік ұйым ретінде өз алдына ұлттық компания мен холдинг болып табылатын еншілес ұйымдар болды. Әрқайсысында өзінің директорлар кеңесі, әрбір деңгейде өзінің тәуелсіз директорлары, әрбір компанияда өзінің стратегиясы болды. Бір компания тобының құрамында болсақ та, «Қазақтеңізкөлікфлоты» компаниясында жеке, «ҚазТрансГаз», «ҚазТрансОйл» және басқаларда – жеке-жеке еді. Бұл ретте басқарушылық ақпаратпен үйлесім де әлсіз болды. Үйлестіру жұмыстарының әлсіздігі өз кезегінде жалпы компаниялар тобының тиімділігіне кері әсерін тигізді.
Енді ҚМГ топтың стратегиясын, әдістемесін, стандарттарын, бірыңғай қазынашылық орталықты қалыптастыру бойынша функцияларды орындайтын, басты басқарушылық шешімдерді қабылдайтын бірыңғай корпоративтік орталыққа айналды. Ал екінші деңгей – бұл тек өндірістік компаниялар ғана. Олардың міндеті – тиімді өнім шығару немесе қызмет көрсету. Біз «ҚазМұнайГаз – қайта өңдеу және маркетинг» құрылымын тараттық. Қызметкерлері ҚМГ-ға жұмысқа орналастырылды, бір бөлігі қысқартылды. Бұл интеграция оңай болмағаны түсінікті, бірақ бәрі ойдағыдай өтті. Қызметкерлердің барлығына бірдей жағдай жасауға тырыстық. Ең алдымен адамдарды іріктеудің бәсекеге қабілетті, әділ критерийлерінің болғанын қаладық. Бүгінде осы сияқты үдерістен «ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру» компаниясы өтіп жатыр, келесісі «ҚазТрансГаз» болады.
Екіншіден, өткен тәжірибені ескере отырып, ағымдағы қызметті қалыптастыру кезінде, сондай-ақ инвестициялық жобаларды іске асыру кезінде қаржылық тәртіп қажет. Біз инвестицияларға лимит орнаттық. Әр жобаның мерзімі, оның кірістілігін талдау бойынша қатаң регламент енгіздік. Бұл мұнай бағасы көтерілген жағдайда инвестициялық шектеулер алына ма дегенді білдіре ме? Меніңше, бұлай болмайды. Инвестициялар мүмкіндіктермен өлшенуі және борыштық жүктеменің артуын көздемеуге тиіс. Жаңа қатаң талаптарға байланысты бірқатар жобадан бас тартуға тура келді. Дей тұра, маңызды деген жобаларымызды соңына дейін жеткізу керек. Бұл жөнінде сұхбатымыздың басында айтып өткен едім.
– Кез келген бизнестің мақсаты – табыс табу. Алайда өндірістің тиімділігі үшін көп жағдайда бизнестің әлеуметтік жағы зиян шегеді. Штат қысқартылады, тиімсіз құрылымдар жойылады. Ал қызметкерлерді сақтап қалу – шығын. Ұлттық компания бәрін қатар алып жүруі керек. Осы түйінді шешу қиын болған жоқ па?
– Иә, бұл маңызды мәселе. Қабылданған шешімдерді айтқан кезде оны да атап өткен жөн. Өздеріңіз білесіздер, негізгі шектеуші – бұл өзіміздің мұнай сервисінің қымбатшылығы, осы компаниялардың көбі рентабельді емес. Соңғы бірнеше жыл ішінде «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясы мұндай мұнай-сервис кәсіпорындарына 121 млрд теңгеден астам қаржылық қолдау көрсетті. Егер де еш шара қолданбай, мұнай-сервис компанияларының өзін өзі ақтамайтын жағдайын сол қалпында қалдырсақ, онда алдағы бес жылда олардың қызметін сол деңгейде сақтап қалу үшін 160 млрд теңге қосымша қаражат қажет болады. Тозығы жеткен жабдықтарға жұмсалатын шығындарды мен есепке алып отырған жоқпын. Сондықтан да біз бұған жол бере алмаймыз.
Әлеуметтік шиеленісті өршітпеу үшін оларды жауып тастай алмаймыз. Адамдарды түсінуге болады. Өйткені түптеп келгенде, сол өңірлердегі халықтың әл-ауқаты мұнайды барлау, өндіру және мұнай сервисі сегментіндегі нәтижелерге негізделеді. Әр кәсіпорында оны рентабельді деңгейге шығару үшін белгілі бір шаралар қабылдануда. Біздің міндетіміз – тиімділігі төмен құрылымдық бөлімшелердің жұмыскерлеріне еш қиындықсыз қайта оқуға, басқа құрылымға ауысуға немесе қажет болған кезде жұмыстан шыққанда берілетін лайықты жәрдемақы алу мүмкіндігін ұсыну. Осы мақсатта 5/50 бағдарламасын әзірледік. Аталған бағдарлама өзін-өзі жұмыспен қамту секторына кетуге немесе басқа компанияға жұмысқа орналасуға еркін таңдау жасағандарға өтемақының қомақты мөлшерін беруді көздейді. Көбіне 5/50 бағдарламасын іске асыру кезінде өтемақының қомақты мөлшерін де, жеке кәсіпорындарға жұмысқа орналасу мүмкіндігін де ұсынамыз, бірақ онда жалақы деңгейі төмен.
– Профильді емес активтерді жекешелендіру жөніндегі жұмыс қалай жүргізіліп жатыр?
– 2015-2017 жылдардың өзінде 34 еншілес құрылым бойынша іс-шаралар орындалып, олардың 22-і сатылды. Қалғандары таратылды немесе қайта ұйымдастырылды. Өткен жылы «Еуро-Азия Эйр» әуе компаниясын және басқа да көптеген ұйымдарды саттық.
– Газ саласындағы табысты жобалар жайында толығырақ баяндап берсеңіз...
– Көгілдір отынды Қытайға экспорттау мүмкіндігі ашылды. Жоспар бойынша 2018 жылдың қазанына дейін 5 млрд текше метр газ экспортқа шығарылуы тиіс. Газды ҚХР-ға экспорттау ҚМГ компаниялары тобына едәуір пайда әкелумен қатар газды ішкі нарыққа жөнелту шығындарын жабады. Ірі газ құбырларының қазіргі қарқынмен дамуы кезінде газ-тасымал жүйесі 2030 жылы емес, 2023 жылда-ақ өзін өзі ақтайды деп сенеміз.
– Жеті жыл – бұл жоспардағы елеулі түзету екен, қай резервтің есебінен?
– Мұның барлығы ҚМГ-ның газ блогының қызу жұмысының арқасында, келісімшарт жасаған, техникалық жұмысты жүргізген мамандардың күш-жігерінің арқасында мүмкін болды. ҚХР бағытына қарай газ тасымалының дамуы ҚМГ-да жинақталған қарыз салдарынан үлкен шектеулер болған кезде орын алды. Газ саласының мамандары жеке қаржылары есебінен қаржыландыруды ұйымдастырып, қажетті ақша ресурстарын таба білді. Мысал келтірейін. «Қараөзек» компрессорлық стансасы – бұл сметалық құнынан төмен және жеке күшіміздің есебінен салынған ҚМГ-ның аз жобаларының бірі.
– Қалай ойласыз, ҚМГ кірісті түрлендіріп, бәсекеге қабілетті бола ала ма? ҚМГ алдында тағы қандай жаңа мүмкіндіктер ашылмақ?
– ҚМГ үшін жаңа мүмкіндіктер ішінен мұнай химиясын атап көрсетуге болады. «Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС жаңғырту нәтижелері бойынша хош иісті көмірсутектерді өндіру кешені іске қосылғаннан кейін өндірілетін бензолға қосымша параксилол шығару (жоғары қосымша құнмен) жоспарланып отыр. Осы өнімдерге жоғары сұранысты және оның таяу және алыс шетелдерге жеткізілімін ескере отырып, аталған өнім ішкі нарықта мұнай өндіруден түсетін кірісті қосымша ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Қосымша кірісті мұнай өнімдерінің маркетингінен де күтуге болады. «АтМӨЗ» ЖШС мен «ПМХЗ» ЖШС жаңғырту жобаларын аяқтау нәтижесінде мұнай өнімдері өндірісінің көлемі қосымша ұлғайтылды және тиісінше мұнай өнімдерінің қоржыны жақсарды. Бұл еліміздегі мұнай өңдеу зауыттарында мұнай өңдеудің экономикалық тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Ақшыл түсті мұнай өнімдерінің қосымша көлемі ішкі нарықтың қажеттілігін толық өтеуге жағдай тудырып, әлем нарығының бағасымен Қазақстаннан тысқары жерлерге экспортқа шығару мүмкіндігі ашылды, нәтижесінде компания кірісі арта түспек.
– Көнерген кен орындарының мәселесі қалай шешіліп жатыр?
– Иә, компания өсудің барлық мүмкіндігін іздестіруде. Әдетте өндіру секторы компанияның негізгі табысын құрайды. Активтеріміздің басым бөлігі көнерген кен орындарынан тұрады. Ондай кен орындарында тиімділікті арттыру қажеттілігі жоққа шығарылмайды. Алайда, бұл оңай мәселе емес. Бұл бағытта бірталай жұмыс жүргізіліп жатыр. Жер қойнауын пайдаланушылар өндіру және бұрғылау технологиялары ғылыми-зерттеу институтының мамандарымен бірлесіп түрлі зерттеулер жүргізуде, жаңа тәсілдерді сынақтан өткізуде.
Әрине, бұрын болған өндіру көлемін қалпына келтіре алмаймыз. Бұл көлем азаюының табиғи процесі. Бірақ енгізіліп жатқан технологиялардың көмегімен осы кен орындарындағы өндірудің едәуір төмендеуін кейінге шегере аламыз.
– Бір жағынан ұйымдастыру құрылымын оңтайландыру жүргізілсе, ендігі кезекте жаңа кәсіпорындар да құрылуда. Мысалы IT жөніндегі ортақ қызмет көрсету орталығын құрудың себебі неде?
– IT жөніндегі ортақ қызмет көрсету орталығына (ОҚКО) көп үміт артамын. Аталған орталық бұрыннан шешімін күтіп отырған мәселелерді жолға қоюға бағытталған. Өкінішке қарай, бізде мынадай жағдай болды: әр мекемеде өзінің IT-платформасы бар. ҚТО-да – біріншісі, ҚТГ-да – екіншісі. Зауыттарда – үшіншісі. Бір SAP-тың өзінде түрлі компаниялар үшін түрлі модульдері болды. Салдарынан кәдімгі шоғырландырылған баланс айлап жинақталатын. Басқарушылық ақпаратпен жылдам алмасу жайында айтпай-ақ қояйын. Міне, осыдан тиянақсыз басқарушылық шешімдер басталады.
Осы мәселелерді шешу үшін ортақ қызмет көрсету орталығы құрылды. Бұл ҚМГ компаниялары тобының барлық кәсіпорынына қызмет көрсететін IT-компания. ПМХЗ немесе АМӨЗ-де енді IT-мамандар жоқ. Бүгінде ҚМГ «айтишниктері» де жоқ, тек ҚМГ компаниялар тобы үшін осы жүйенің IT-архитектурасымен айналысушылар ғана қалды. Жаңадан құрылған ОҚКО – ҚМГ бойынша барлық бірыңғай стандарттар, үйлесімді бағдарламалық өнімдерді енгізумен айналысады. Бірыңғай IT-жүйесіз ҚМГ компаниялар тобы сияқты күрделі құрылымның жұмысын атқару мүмкін емес.
– Сауат Мұхаметбайұлы, бірнеше жылдан кейін компанияны қандай дәрежеде көргіңіз келеді? Бұл айтылып жүрген ұлттық компаниялардың IPO-сымен қаншалықты үйлеседі?
– Біз компанияны ашық, әрбір позицияға әділ конкурстық іріктеу жүргізетін компанияға айналдыруға тырысамыз. Біздің топ-менеджерлер осы пікірге қосылатынына сенімдімін. Жұмсалған күш-жігердің нәтижесінде біздің бірыңғай, топтастырылған, тиімділігі жоғары компанияға айналатын күніміз алыс емес, қазірдің өзінде осы бағытта қалыптасып келеміз.
IPO бойынша, иә, біз оған дайындық үстіндеміз. IPO-ға шығу әзірлік жұмыстарының үлкен көлемін көздейді. Оның өз талаптары мен стандарты бар, оны енгізуге тиіспіз. Бұл жұмыс озық тәжірибеге сәйкес іске асырылатынына сенімдімін.
– Рахмет, еңбегіңізге табыс тілейміз.
Әңгімелескен
Думан АНАШ,
«Егемен Қазақстан»