Соның бәрінен мақұрым-мәңгүрт болғанымызды кеш түсіндік. «Халық жауы» деген кімдер?» деген сұрақтың жауабын бізге дәріс оқыған профессорлар 60-жылдардың басында дөп басып айта алмай ат-тонын ала қашатын. Сол ғалым ағаларымыздың өзі бәлен жыл сол абақтының «мықтылары» болғанын кейін ғана түсіндік.
60-жылдардың орта тұсында қазақ елінің зиялы шамшырақтарының сәулесі нұрланып «Халық жауы» деген ақын-жазушылар ақталып, төрден орын алған шығармаларын таласа-тармаса оқи бастадық, есімдерімен таныстық.
Заман өзгерді.
90-жылдардың ішінде ұзақ уақыт есімін толық білмей, кейбіреулерден ғана еміс-еміс естігенімізбен шығармалары біржола жойыла жаздаған Мағжан Жұмабаевтың туған бауыры Қалижанның қызы Райхан Шонаевамен кездесу бақытына ие болдым. Бұл жөнінде «Егемен Қазақстан» газетінде толық мақалам шыққан. Өзінің туған әкесінен «безініп» арғы аталарының атымен жүрген Райхан апайдың көз жасын, ішкі күйзелісін түсіндім. Райхан апай арқылы Мағжанның екінші бауыры Мұхамеджанның қызы Гүлқаныс апаймен жақынырақ танысқаннан бастап, оның мұң шалған жүзінен өмірден әбден азап шеккендігі байқалушы еді.
Гүлқаныс апа мұңлы жүзін маған қарата:
– Оқыған, білімді, сұлу келбетті Бекеннің жеті ұлына қазақи көзқараспен айтар болсам, көз тиді ме, әлде көреалмаушылық қызғаныш болды ма, Кеңес үкіметі бауырларыма қырғидай тиді ғой, –деп еңірегенде көз жасына етегі толатын. – Әкем Мұхамеджан айдалып, абақтыда талай жыл жазықсыздан жазықсыз отырып келді. Соңында қалған бас көтерері мен болып қалдым. Бар болғаны 12-13 жастамын. Анам болса сырқаты меңдеп төсектен тұра алмады, соңымнан ерген кішкентай Райхан сіңліме бір үзім нан тауып беру оңай болған жоқ. Күн суық, дала кезіп ағаш бұтақтарын жинастырамын, үйге келіп от жағамын. Болар болмасқа үй жылынушы ма еді? Дала бөрісіне таланып қала жаздаған кезім де болды. Есіме алудан қорқамын. Әйтеуір Алланың қолдауымен, талай жыл абақтының бейнетін көрген әкем оралды. Туған жер, өскен өлкені тастап, жан сауғалап келген Тараз тұрақты мекенімізге айналды. Кисек киімге, ішер асқа зар болып өткен балалық шағымның күні құрысын.
Көзіне тұнған жасты қол орамалының шетіне сүрткен ананың мойынынан құшақтаған қызы Шайзада:
– Апашым, өмір бойы Жазекеңді сағынышпен аңсап келесің. Сені қуантайын деп отырмыз.
Елең еткен Гүлқаныс апа, Шайзаданың қолындағы Мағжанның баспадан шыққан тұңғыш өлеңдер жинағын көргенде:
– Жазекем тірі екенсің ғой, өлмепсің. Мынау тіршілігіңнің айғағы. Әлі әріпі толық кебе қоймаған, бетіне үзік-үзік тамған көз жасына бөленген кітаптың сыртқы мұқабасында тұрған Мағжан суреті мен Гүлқаныс апаның бауырға деген сағынышын, жүрек тұсына қысқан ағалы-қарындастың жүздесуін тілмен жеткізу оңай емес-ті.
Талай жылғы жүректе қатып қалған мұздың қиыршығы ерігендей, өкініші мол өмір тауқыметін тартқан жанның іштегі шері деп ұқтым.
Бекеннен тараған туған-туыс, бауырлары Мағжанды «Жазеке» дейді екен. Өмірінің көбі жылау-сықтау, қорлықпен өткен Гүлқаныс анасын Шайзада өмір бойы арқалап өтуге дайын еді. Шайзаданың арқасында, көптің қолы жетпейтін, еліміздің сұлу табиғаты мол жерлерін аралап тамашалады, ем-домның шипасын, рахатын көрді. Анаға деген махаббат сірә, осындай-ақ болар.
Тоғыз құрсақ көтерген Гүлқаныстың, өмірден көрген азабы мен қуанышы қатар жүрді. Балаларының мейірім шуағынан нәр алған апа бақытсыз да емес еді. Өмір бойы сағынышпен Жазекем деп өткен ағасының артындағы асыл мұраларын, Мағжанды іздеуші, бағалаушы қалың қауым халқы барын көрді. Еңдеше, Гүлқаныс апаның бақыт сәулесін енді ешкім сөндіре алмас. Анасы қайтыс болғанда Шайзада бірнеше күн жер бауырлап жатып қалды. Көзіміз көрді. Көзі жасты, көңілі қаяу Шайзаданы қалай жұбатарымызды білмедік.
– Шайзада, сен де анасың. Алтындай қыздарың Айя, Лейла бар. Тұрмыстарың ел қызығатындай, басыңды көтер, – деп қатқылдау үнмен сабырға шақырдым.
Бірде мені үйіне шақырды:
– Ақылдасатын шаруа бар. Роза ханым, апамның көзі тірісінде өзіне де айтқам, мақұлдады, – деп бір әңгіменің шетін шығарды.
Не айтар екен деп тұрмын.
– Солақай саясаттың құрбаны, жазықсыз атылып кеткен Алаш азаматы Мағжан Бекенұлының ескерткішін өзімнің қаражатыммен жасатып, қазақтың астанасы Астананың төріне қойғызамын! Москваның қақ ортасында тұрған Пушкин ескерткішін көріп пе едің, дәл соған ұқсатамын, – деді әр сөзін салмақтап
– Пушкин орыс поэзиясының патшасы болса, Мағжан қазақ, тіпті түркі тілдес халықтары поэзиясының патшасы ғой, деп дедім мен де оның ойын қоштап.
Шайзада қуанғанда, қатты налып ренжігенде көзі ұшқын шашып, оттай жайнап кететін.
– Мағжан Жұмабаев халық адамы, ел-жұртынан алар мақтау-марапаты аз болмас. Өмір бойы Жазекесін сағынып өткен анам Гүлқаныс алдындағы өшпес балалық махаббатымның белгісі болсын!
Мағжан ағаның өз кіндігінен ұрпағы болмағанымен жиен-қарындастың азаматтығы мені тағы да сүйсіндірді.
Әркімнің қолынан келе бермейтін шығыны мол қаржы тілейтін көлемді дүние. Ойың дұрыс, ойланарлық іс деп күмілжіп қалдым.
Мен Астанадамын, ол Алматыда еді. Бір күндері телефон шалды.
– Қоладан жасатып жатырмын, мүсіншісі Едіге Рахмедиев деген жігіт. Жақында аяқталып қалар. Астананың қай көшесі лайық, ойыңда жүрсін, – деді.
Бұрын-соңды ескерткішпен айналыспаған басым, Астананың әдемі көшелерін ойша сүзудемін. Ойым әр тарапқа бөлінген мен, Абай көшесі мен Сейфуллин көшелерінің аралық тұсындағы «Жастар» сарайын қолайлы көрдім. Нағыз демалыс орны. Ойымды Шайзадаға жеткізіп едім, бірден мақұлдады. Енді тек әкімшілік қолдаса?...
Ұмытпасам 2013-2014 жылдары болуы керек. Астана әкіміне кіріп шыққан Шайзада «Ескерткіш орнату ережесіне» байланысты М.Жұмабаев көшесінің бойында тұратындықтан, әкімнің келісуі бойынша Л.Н.Гумильев атындағы Еуразия университетінің корпусы алдына қойылатын болды. Жастар жүретін орын өзіме ұнады деді. Жер берілді, ескерткіш бітсе орнатудың қиындығы бола қоймас деген үмітпен жүрмін.
Аяқ астынан Шайзада өмірден озды. Ажал айтып келе ме, жылап-сықтап, туған-туыс балаларымен көз жасымызды көл қылып біз қалдық. Қайран Шайзада, орны толмас қаза. Басқа түскен ауыртпалықтан өз-өзімізге келе алмай, ұзағырақ жүріп алдық. Артында қалған шаруа шаш етектен.
Дегенмен, өзінің ақылдылығымен іскерлігімен кейбір ер азаматтың қолынан келмейтін жеке қожалық компаниясын ашты. Жан жылуын айналасындағы жаны жараланған жетім-жесірлерге, қал-қадірінше көмектескен Шайзаданың әлсіз әлеуметтен алған батасы аз емес еді. Әл-Фараби атындағы университет қабырғасындағы Мағжан шығармасын зерттеп жүрген студенттерге 2-3 жыл бойы шәкіртақы төлеп тұрды. Мағжанның сөзіне жазылған «Япурай» әнін той-думанда айтып, эфирден көрінбей жүрген Әділбайды (атын дұрыс жазбасам, кешірім өтінемін –авт.) сүйрей жүріп радиоға әнін жаздыртты. Ән үзілмей, үздік әннің бірі деп саналды. Өзінің қаражатымен Мағжан Жұмабаевтың өмірі жайында кино түсірткізді. Өмірді сүйе білген, өнерге құштар Шайзада Нұрбекқызының көпке тигізген шапағаты мол болатын.
Тірі адам тіршілігін жасайды демекші, бір жылдан кейін Лейлаға (қызы) телефон шалып, Мағжан ескерткіші жайында сөз қозғадым.
– Роза апа, оның соңынан жүгіретін уақыт жоқ. Жер мәселесі қалай шешілер екен, соны сіз қолға алсаңыз, деді. Содан Шайзадамның аманатын орындауға шындап кірістім. Астанадағы Айя қызының танысы Салтанат Мағжанға қатысты бір бума құжаттарды қолыма тапсырды. Құжаттарды ретке келтіріп, алдымен Астананың жер бөлу басқармасына барғанымда, ондағылар тендерден өтпегендігіндіктен, құжатты қабылдамайтындарын айтты. Екі аяқтың күшімен талай есік ашылып, жабылды. Бір-біріне сілтеген бюрократтарға не істерсің? Сол екі ортада екі жылдан астам уақыт артта қалды. Жүйке де тоза бастады. Қалалық, аудандық әкімдер мен сәулет саласы басшыларының бас қосу отырысында комиссия құрылды. Мағжан ескерткішінің жобасы экран арқылы комиссия мүшелеріне көрсетілді. Бір ауыздан жоба қабылданды. Жер берілді.
Ісіміз біткендей қуанудамыз. Бұл тек басы екен.
Спорт және Мәдениет министрінің қаулысы, қалалық Сәулет-құрылыс басқармасының қаулысы бар, әйтеуір талай қаулының тіркемесі бар папканың бетін жапқандай едім. М.Жұмабаев көшесі бойындағы Еуразия университетінің студенттер корпусының алдынан орын берілді.
Алматыдан жеткізілген Мағжанның қоладан құйылып жасалған дайын мүсінін Астанаға қондыруға қаражат мәселесі шешілмей әуре-сарсаңға түскенін несіне жасырайын. Ешкімнің атына күйе жаққым келмейді. Алаш арысы М.Жұмабаевтың 125 жылдығына орай Астанамыздың төрінен орын аларына сенімді едім. Халқының бостандығы, елім-тілім деп жер жастанған Мағжан Жұмабаевтың, аманаты аяқсыз қалған Шайзаданың рухынан ұяламын. Мағжандай марғасқамыз Астана төрінде асқақтап тұруға лайық тұлға еді-ау. Амал қанша?!
Солтүстік Қазақстан облысының басшысы Құмар Ақсақалов мырзаның поэзия патшасы Мағжан Жұмабаев ескерткішін арнайы көлікпен Астанадан Петропавл қаласына алғызып, тұғырына қондыртуы, нағыз қазақтың намысшыл азаматының ерлігі деп түсінуге болады.
Роза Жүніс,
журналист
