Кеңістіктік мәліметтер дегеніміз – орналасқан жеріне, нысанына, құрылымына және өзара жағдайына қатысты мәліметтерді қоса алғандағы кез келген объектілер туралы геодезиялық және картографиялық қызметтердің нәтижесінде алынған цифрлы мәліметтер. Жергілікті жердің барлық объектілерін кеңістіктік объектілерге жатқызуға болады. Бұл объектілерге орналасқан жерін көрсету маңыздылығы анықталған құрылымдар жиынтығының болуы тән. Кеңістіктік объектілердің көрнекілік көрінісі (мысалы, топографиялық карта) оның орналасуын көрсетеді және орналасуының талдауын, байланысын және басқа да кеңістіктік қатынастарын келтіруге мүмкіндік береді.
Цифрлы кеңістіктік мәліметтерді алу, өңдеу және пайдалану заманауи ақпараттық қоғам өмірінің маңызды бөлігі болып қалды. Географиялық мәліметтерді пайдалану мысалдарының арасында: азаматтарға қалалардың жоспарлары, велосипед бағдарлары туралы ақпарат ұсыну, демалыс және туризм объектілерінің орналасқан жерлерін көрсету, өңірлерге азаматтар мен ұйымадарды және т.б. тарту үшін коммуналдық қызметтер туралы ақпарат ұсыну. Әлемде геоақпараттық технологияны кеңінен тарату шамасы бойынша кеңістіктік мәліметтердің құндылығы мен оның нақты мәнін ұғыну тұрақты көтеріледі, ал оны адами қызметтің түрлі саласында пайдалану жедел қарқынмен кеңеюде.
Қазақстанда түрлі саладағы өндірістік қызметтің нәтижесінде кеңістіктік мәліметтердің үлкен көлемі құрылды. Кеңістіктік мәліметтердің көздері ұқсастық және цифрлы мәліметтер. Бұлар кеңістіктік мәліметтердің үлгісін құру үшін негіз бола алады. Кеңістіктік мәліметтер көздерінің бірнеше негізгі үлгілері бар. Бұл – картографиялық көздер, Жерді қашықтықтан алдын ала тексеру мәліметтері, дала зерттеулері мәліметтері. Аталған мәліметтер бөлшек-бөлшек және өзара байланысты болмағандықтан экономика қажеттілігі үшін жиынтықты пайдалану мүмкін емес. Өйткені ақпараттық тосқауыл құрады, кей жағдайда ақпарат алмасу үдерісіне кедергі келтіреді. Бүгінде кеңістіктік мәліметтерді пайдалануға кедергі келтіретін біраз мәселе бар:
1. заманауи геодезиялық негіздердің, нақтылығы жоғары жайғасымды жүйенің болмауы;
2. түрлі ұйымдар мен ведомстволардың арасында ақпарат алмасудың келісілген стандарттары мен тетіктерінің болмауы;
3. спутниктік технологияның дамуымен және спутниктік координатты анықтамалардың автономды әдісіне топографиялық-геодезиялық өндіріске көшуге байланысты қажеттілігі туындаған республиканың жаңа координаттарының болмауы;
4. картографиялық материалдардың әртектілігі мен өзексіздігі;
5. мәліметтерді алу, сақтау бойынша жұмыстардың, оған қолжетімділікті ұйымдастырудың қайталануы;
6. қажетті мәліметтерді іздеу бойынша қолжетімді ақпарат көздерінің болмауы;
7. кеңістіктік мәліметтерді (гриф) таратуға шектеулердің болуы.
Қалыптасқан жағдайды шешу үшін электронды түрдегі кеңістіктік мәліметтерге тұтынушылардың қолжетімділігін және оларды пайдаланудың тиімділігін қамтамасыз ететін жағдай жасау талап етіледі. Шетелдерде осы тектес жүйелер «кеңістіктік мәліметтер инфрақұрылымы» (КМИ) атауына ие болды. «Кеңістіктік мәліметтер инфрақұрылымы» терминін алғаш рет 1993 жылы АҚШ Ұлттық зерттеу қоғамы ұсынды. Инфрақұрылым негізгі сөзі геокеңістіктік мәліметтердің әр адамға қолжетімді инфрақұрылым бола алатындығы және болуы керек екендігі туралы идеяның мәнін береді. Мысалы, көліктік инфрақұрылым. Бұл мәтінде КМИ кеңістіктік мәліметтерді жинау, өңдеу, сақтау және тұтынушыларға ұсынудың аумақтық таратылған жүйесі ретінде анықтауға болады.
КМИ құру әлемнің көптеген елі үшін әлеуметтік-экономикалық дамудың және ақпаратқа деген еркін бәсекеден тыс қолжетімділікті қамтамасыз ету кілті болды. Сондықтан Ұлттық кеңістіктік мәліметтерінің инфрақұрылымын құру мемлекеттік, жергілікті шаруашылық және халықаралық деңгейдегі кеңістіктік мәліметтерді анағұрлым кеңінен тарату мен тиімді пайдаланудың ерекше маңызына ие болады. ҰКМИ көптеген жекелеген көздерден алынған ақпаратты біріктіруге тартылған негізгі мемлекеттік ақпараттық ресурстардың бірі болмақ. Бұл экономиканың барлық саласында кеңістіктік мәліметтерді пайдалануға байланысты қолданбалы мәліметтерді пайдалануға орай жалпы спекторын шешуге мүмкіндік береді және барлық ведомстволық ақпараттық жүйелерді біріктіру үшін бірыңғай геоақпараттық тұғырнама болады, кеңістіктік мәліметтерді автоматты түрде өзектендіру үшін қолайлы орта қалыптастырады.
Кеңістіктік мәліметтерді қолдану бөлігінде стандарттаудың болмауынан тұтынушылар кеңістіктік мәліметтерді сақтау, ұсыну және өңдеудің өзіндік әдістерін, түрлі бағдарламалық құралды пайдаланады. Зерттеу ретінде мәліметтерді сақтау түрі, нысаны және құрылымы, координаттардың пайдаланылу жүйесі, картографиялық материалдарды дайындау үшін пайдаланылатын классификаторлар, мәліметтерді көрсету кеңістігі ерекшеленеді. Аталған ерекшеліктер мәліметтермен алмасуды, салыстыруды және қабылдауды айтарлықтай қиындатып отыр.
Осыған байланысты ҰКМИ құру кезінде кеңістіктік мәліметтер анықталған форматтарда ұсынылуы бірыңғай құрылымы болуы тиіс, бірыңғай классификаторларын пайдалану және салалық жүйелерге өзара тиімді қарым-қатынас жасауға мүмкіндік беру керек болғандықтан стандарттар мен басқа да нормативтік-техникалық құжаттар маңызды рөл атқарады. Мәліметтердің бірыңғай сәулеті жағдаяттық және талдамалық жүйелерге барлық қабаттар мен салалар бойынша аумақтарды дамыту туралы өзекті және расталған ақпарат алуға мүмкіндік береді.
КМИ ақпарат сақтауға және ақпарат алмасуға мүмкіндік беретін орта ғана болып қоймай, жаңа мәліметтер құруға мүмкіндік туғызады. Қазіргі уақытта түрлі ведомстволарда, салаларда және өңірлерде оның негізінде құрылған координаттардың және картографиялық материалдардың түрлі жүйелерін қолдануды жалғастыруда. Бұл факт мәліметтердің ведомстволық базасын біріктіру мәселесін күрделендіреді.
Осыған байланысты бірыңғай координаттық кеңістікті қолдау айтарлықтай маңызға ие. Кеңістіктік мәліметтерді өзекті жағдайда біріздендіру, дамыту және қолдау мақсатында Қазақстан аумағын мемлекеттік геодезиялық қамтамасыз ету жүйесін жаңарту жүзеге асырылатын, оған барлық кеңістіктік мәліметтердің, салалықты қоса алғанда, координаттары мен конвертациясының жүйесі орнатылған болады. Координаттардың жаңа геоцентрлік жүйесіне көшу Қазақстанның аумағын ашық кеңістіктік мәліметтермен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін еліміздің геодезиялық және картографиялық қамтамасыз етудің барлық жүйесін жаңғырту қажеттілігін шарттастырады. ҰКМИ МГҚ АЖ сантиметрлік нақтылықпен геокеңістіктік мәліметтерге жылдам ғаламдық қолжетімділікті қамтамасыз етеді.
Ашық кеңістіктік мәліметтер басқа кеңістіктік мәліметтерді, оның ішінде салалық мәліметтерді құруға негіз бола алады және базалық кеңістіктік мәліметтер болады. Базалық кеңістіктік мәліметтердің негізгі көздерінің бірі ҰКМИ үшін нақты цифрлы аэроғарыштүсірілім негізінде жаңартылған цифрлы топографиялық карта болмақ. Кеңістіктік мәліметтер базасының мазмұнын анықтау кезінде оның құрамынан мемлекеттік құпияларға жататын мәліметтері бар объектілер жойылуы тиіс.
Кеңістіктік мәліметтерді мемлекеттік деңгейге біріктіру билік органдарын, ғылыми-зерттеулерді, өнеркәсіп пен халықтың қажеттіліктерін расталған және өзекті кеңістіктік ақпаратпен уақтылы қамтамасыз етудің кардиналды үзілісін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Мемлекетті, оның экономикалық және әлеуметтік дамуын, қорғанысы мен ұлттық қауіпсіздігін басқарудың тиімділігі көбінесе геодезиялық және картографиялық материалдардың өзектілігіне, нақтылығына тәуелді. Жерсеріктік әдістердің, жайғастыру технологиясының дамуымен, ақпараттық технологиялардың және телекоммуникациялық инфрақұрылымның жаппай енгізілуімен геодезиялық мәліметтерді алу және тарату мен оның негізінде ҰКМИ құрудың жаңа мүмкіндіктері дамуда.
ҰКМИ енгізу Мемлекеттік геодезиялық қамтамасыз етудің ақпараттық жүйесі, Кеңістіктік мәліметтер банкінің ақпараттық жүйесі және Ұлттық геоақпараттық жүйе (ҰГАЖ) арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік геодезиялық қамтамасыз еудің ақпараттық жүйесі референцті стансаның желісін басқаруға және «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік геодезиялық қамтамасыз еудің жүйесін жаңғырту» нәтижесінде алынған геодезиялық өлшемдердің (спутниктік, нивелирлік, гравиметрлік) мәліметтерін камералдық өңдеуді орындауға және төмендегі функцияларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді:
а) объектілердің орналасқан жерін және нақты уақыт режімінде навигацияны анықтау үшін түрлі пайдаланушыларға дифференциялды түзетулерді бір уақытта беру;
ә) байланыстың түрлі арналары бойынша қолжетімділіктің деңгейін ұйымдастыру;
б) тұтынушыларға жерсеріктік навигациялық технологиялардың негізінде нақты жайғастырудың мәліметтерін ұсыну.
Кеңістіктік мәліметтер банкінің ақпараттық жүйесі кеңістіктік мәліметтерді және онымен байланысты кеңістікті емес мәліметтерді жинауды, сақтауды, өңдеуді, талдауды және көрсетуді, сондай-ақ соның негізінде географиялық кеңістік туралы ақпарат пен білім алуды қамтамасыз етеді. Геоақпараттық ресурстар – метамәліметтер каталогы бойынша мәлімет көздерін іздеу және оның сипаттамалары бойынша кеңістіктік мәліметтерді өңдеуді қалыптастыру мүмкіндігін береді.
ҰКМИ кеңістіктік ақпаратқа байланысты E-Gov ағымдағы қызметін пайдалануды қамту мен қысқартуды анағұрлым арттыруға көмектеседі.
Жобаны енгізудің экономикалық тиімділігі негізінен жанама, себебі ҰКМИ геокеңістіктік мәліметтерді қалыптастыру мен жинақтау үдерісін жүйелендіру және стандарттау құралы бола алады және сол арқылы жұмыс уақытының шығынын төмендетуге көмектеседі. Жалпы алғанда, ҰКМИ іске асырудың экономикалық тиімділігінің мәні:
- салалық ведомстволар мен мекемелер қызметкерлерінің қажетті жағдаяттық ақпаратты іздеуге және талдауға кететін жұмыс уақытын қысқартуға;
- мемлекеттік органдар қызметкерлерінің жиынтық талдамалық есептер, анықтамалар және аралас салалық министрліктер мен мекемелердің сұранымдарына жауаптар дайындауға кететін жұмыс уақытын қысқартуға;
- мемлекеттік органдардың үлгілік құжаттарды – сараптамаларды, келісуді, бекітуді, тапсырысты, өтінішті өңдеуге кететін жұмыс уақытын қысқартуға;
- республикалық және жергілікті бюджеттердің объектілер туралы жағдаятты ақпарат жинауға және өзектендіруге, жерлердің жағдайы мен талдауға кететін шығындарын қысқартуға;
- кеңістіктік мәліметтерді пайдалану құнының төмендеуіне;
- барлық деңгейдегі бюджеттік ұйымдардың қызмет етуінің тиімділігін арттыруға алып келеді.
Халықаралық тәжірибе жекелеген кеңістіктік мәліметтерді мемлекеттік деңгейде МАЖ-технологиясы арқылы бірыңғай инфрақұрылымға біріктіру билік органдарын, ғылыми-зерттеулерді, өнеркәсіптік қажеттілікті және халықты расталған және қарама-қайшылықсыз кеңістіктік ақпаратпен уақтылы қамтамасыз етуде түбегейлі мүмкіндікті жүзеге асыруға мүмкіндік беретінін көрсетіп отыр.
Ақылбек ШПИКПАЕВ,
ҚР АШМ Жер ресурстарын басқару комитеті
«Казгеодезия» РМҚК бас директоры, «Құрмет» орденінің иегері
