– Сәбит Нұрмұхамбетұлы, алдымен әңгімеміздің басында сал-серілер үрдісін зерттеудің жай-жапсарын таратып өтсеңіз?
– Қазақ мәдениетінде өзінің түп-төркінін ежелгі дәуірлерден алатын сал-серілік – ұлттық өнеріміздің асыл тастай жарқыраған жауһары, алтын тіні, тұма бұлақтай қайнар көздері, жоталы белестері болып табылады. Сал-серілік өнер жөнінде аз айтылып, аз жазылып жүрген жоқ. Бұл тарапта көптеген ғалымдар, зерттеушілер өз ой-пікірлерін, тұжырымдарын жасаған. Сал мен серіліктің өнер ретіндегі болмысы, табиғаты, шығу тегі мен төркіні жөнінде Ш.Уәлиханов, Г.Потанин, А.Алекторов, А.Васильев, М.Ж.Көпеев, Ә.Диваев, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, Б.Бекжанов, М.Ғабдуллин, С.Садырбаев, С.Қасқабасов, Т.Әсемқұлов, т.б. еңбектерінде қызғылықты байламдар жасалған.
Осы зерттеушілердің байыптауларына көз жүгіртсек, сал-серіліктің түп-төркіні ерте замандардан басталғанын аңғарамыз.
– Сал-серіліктің түп бастауында кімдер тұр деп ойлайсыз?
– Ғұлама ғалым, тарихшы-археолог, өнертанушы, этнограф, әдебиеттанушы-фольклорист Әлкей Марғұланның сал-серіліктің шығу төркініне байланысты мына бір байламдарына құлақ түрелік: «Сал, сері екеуі де ескі дәуірден сақталып келе жатқан халықтың тіршілігіне көп жаңалық кіргізген, әдебиетке, ой-санаға көп әсер еткен қазақ мәдениетінің бір жарқын белгілері... Тарих көзімен қарағанда, серілік ту баста түрік қағанаты кезінен шыға бастаған. Серілікті әдет қылған ойшыл кісінің бірі атақты Иоллық деген кісі. Ол өзі ғажайып аңшы, мерген, атты әдемілеп ұстайтын ат сейіл, сонымен қатар ол асқан ақын, жырау. Ағалары Білге хан мен Күлтегін қайтыс болғанда оларға арнап эпикалы оқиғаларды әдемілеп құрып, оны тасқа жазып қалдырған да осы атақты Иоллық тегін».
Сал-серіліктің түп бастауындағы Әлекең тоқталып кеткен екінші бір тұлға – Қорқыт ата. Қорқыт жайында: «Қазақ аңыздары бойынша Қорқыт – ескі дәуірдегі серілікті бастаушылардың бірі. Осыдан он үш ғасыр бұрын жасаған атақты шешен, ел басқарушы, сонымен қатар атақты жырау, ақын, күйші, бірінші қобыз жасаушы қазақ музыкасының атасы».
Қазақ мәдениетінде сал-серілер – сегіз қырлы, бір сырлы, яғни, ақын, әнші, күйші, композитор, ойыншы, би, спортқа бейім ерекше өнерпаз, қысқасы, осылардың барлығын жинақтаған синкреттік тұлға. Олар – ұлттық өнердің хас жүйріктері, шашасына шаң жұқтырмас көрнекті өкілдері бола білді.
– Сал-сері сөзінің этимологиясы төңірегінде әртүрлі пікірлер өрбіп жүр. Осы орайда мәліметтер бере кетсеңіз?
– Академик Ә.Марғұлан «Қазақтың сал, серілік дәстүрі» деген мақаласында сал мен серіге төмендегідей сипаттама береді: «Сал» Еуропа тілімен айтқанда эксцентрлік, болмаса өз бағытымен жүретін бір аяулы адам. Оның бір арманы сылқымдық, кербездік, киімді әдемі кию, өзімен қатар жүретін адамның бәрінен де қияпатымен де, киімімен де артық болу, асып түсу. Ертоқымының өзі өзгеше болады, алтынмен, күміспен өрнектелген, ерекше салтанатпен жасатады.
«Сал» сөзі киімді салпаңдатып кең тігуден шыққан, сал, салпаң. Әрбір салдың шалбарының балағы сондай кең, оған бір кісі толығымен сыйып кетеді.
«Сері» сөзі серпілуден шыққан, бой жазу, серпер осы сөзбен бірдей, шалқыту, асқақтау» – деп, анықтама берсе, қазақ халық әндерін жинаушы А.Затаевич: «Сери были детьми белой кости, богатыми, но их эксцентризм не принимал крайних форм», – деген пікір айтады.
Әдебиеттанушы-ғалым Е.Ысмайылов «сері» сөзі араб тіліндегі «сейір» немесе «серуен», «сайран салу» дегенінен туындады десе, «сал» ұғымын «салдырту», «салтанат» сөздерінен іздейді.
Зерттеуші: «Ақындық, әншілік, өнерпаздық дәстүр жағынан сал мен серілердің арасында айырма аз болғанымен, сыртқы жүріс-тұрысында, киіну, сыпайылық әдетінде бірқыдыру айырма барлығы байқалады», – дейді.
– Ал, енді бәзбір зерттеушілер сал-серілік өнерді сал сөзі шығу төркінін қазақ хандығындағы әскери, діни, саяси жүйемен байланыстыра қарастырушылар да бар. Сол төңіректе әңгіме өрбітсеңіз?
– Иә, сал-серілер тарихын қазақтың ескі әскери тарихымен байланыстырады. Сірә, осындай байламдардың жаны бар сияқты. Ал біз сал мен сері дегенде көбіне тіл ұшына Біржан мен Ақан есімдері оралады. Біржанды сал дейміз де, Ақанды сері дейміз. Себебі Біржанның бойында салдықтың белгісі мол көрінсе, Ақанда серілік өнердің қасиеті басым. Осыдан кейін Біржан сал мен Ақан сері есімдері сал мен сері сөздерінің баламасы, синонимі сияқты болып кеткен. Алайда, байыптап қарасақ, сал мен серілік тек Біржан, Ақан есімдерімен шектеліп қалмағандығына көз жеткіземіз. Сал мен серілердің қазақта көп болғандығын өткен тарих айғақтайды. Біржан мен Ақан құнарланған Сарыарқадағы өнерпаздық топырақта ХҮІІ ғасырдың аяғы мен ХҮІІІ ғасырларда Дәстем сал, Дүйсен сері, Салғара, Жанақ, Шағырай сал, Жанат сері, Сейтжан сал, Құман сері, Нияз сері, Көрпеш сал, Шәрке сал, Сегіз серілер өткен.
Біржан мен Ақанда сал-серілік өнердің әншілік, ақындық, музыканттық, эстетикалық қырлары көп көрінсе, ал басқаларында сал-серіліктің өзге де қырлары көрініс тапқан. Мысалға Нәбиден Әбуталиев өзінің «Сегіз сері» кітабында сал-серілік өнерге қатысты мынадай пікір білдіріпті: «Сал-серілер тек әнші, ақын, күйші ғана емес, алдымен атақты мерген, сұңқар, лашын, тұйғынмен құс ілгізген саятшы, тұлпар, аттың ең жүйрігін, ең сұлуын таңдап мінетін ат ойынының бапкері, он саусағынан өнері тамған теңдессіз шебер, керемет зергер де болған. Сал-серілік өнермен айналысушы өнерпаздар етікшілік, өрімшілік, ұсталық, зергерлік, балташылық, оюшылық, тігіншілік өнерімен де айналысқан. Себебі сал-серілерге өздерін атпен, киіммен, құрал-жабдықпен, ән-күй аспаптарымен, ішім-жем қаражатымен қамтамасыз ету керек болған. Жоғарыдағы біз айтып отырған көп кәсіптің өзі оларды осыған мәжбүр етті. Сал-серілердің біразы көктемде егіншілікпен де шұғылданған. Көктемнен күзге дейін олар көшпелі жағдайға бейімделіп, түйеге, нарға шатырларын теңдеп, сойыстық малдарын айдап көшіп-қонып ел аралап жүрсе, күзде қысқы мекендеріне оралып, еккен астығын орып, бастырып жинап алып отырған».
Міне, сал-серіліктің осындай қырларымен бірге, оның жауынгерлік, батырлық, әскери өнермен байланысты қырларын да ашу міндетіміз. Өткен тарихымыздағы сал-серілер Сегіз сері, Жаяу Мұса, Балуан Шолақ, Иман Жүсіп, Мәди жігіт жинап, топ құрып, аламан жасақтап, қысылғандарға, қорғансыздарға пана болмап па еді?! Тіпті, Еуропа, Англия тарихындағы Робин Гуд бастаған серілер (рыцарь) жасағының іс-әрекетін еске түсірелік. Қазақ хандығының тарихында ерекше рөл атқарған жыраулық поэзияның өкілдері жыраулар әрі батыр, әрі ақын болған. Өз басым қазақ жырауларын да өз заманының сал-серілері дер едім. Қазақ жыраулары әрі батыр да болған. Тарлан жыраулар Қазтуған, Доспамбет, Ақтамберді, Тәтіқара, Үмбетейлер қол бастаған батыр, жауынгер болған. Қазақтың аяулы ақыны Мағжан Жұмабаев «Батыр Баян» поэмасында былай демеп пе еді:
«Әрі ақын, әрі батыр Қарабұжыр,
Айтатын көкке өрлеп,
аспанға сыр».
Олай болса сал-серіліктің түп-төркінінде батырлық, жауынгерлік дәстүр тұр. Осы мәселеге байланысты жазушы, мәдениеттанушы Таласбек Әсемқұловты сөйлетіп көрелік. Ол: «Орталық Азия сопыларының басты пірі – Қожа Ахмет Ясауи. Осы Қожа Ахметтің көп шәкірттерінің бірі және ең қабілеттісі – Бекташ есімді сопы болған. Қазақтың сал-серілерінің пірі – осы Бекташ. Қазақтың сал-серілері соғысқа жеке шерік болып және сауытсыз, жанболатсыз шығатын болған. Әрине, кәсіби әскери адамның қан майданға бұлай қамсыз шығуы күмәнді сауалдарға жетелеуі мүмкін. Мұндай сауалдарға жауап сал-серілердің, пидагар, құрбаншыл әскер екендігінде жатыр. Қарапайым тілмен айтатын болсақ, сал-серілер – өз еркімен тұтастай өлімге кесілген әскер» – дейді.
Бұдан шығатын қорытынды, сал-серілер қазақ хандығындағы діни, әрі әскери ұйымның өкілдері болғандығы.
– Енді қазақ мәдениетінде ерекше құбылыс болып табылатын сал мен серінің айырмашылығы неде? Көп жұрт осы ұғымдарды бір-бірінен айырмай, қосып айтып жүр. Осы мәселеге көзқарасыңызды нақтылы айтсаңыз.
– Қарапайым халықты былай қойғанда, сал мен серілердің өзі бұл сөзді алмастырып қолдана берген. Мысалы, Біржан сал бір кедей қызымен айтысында:
«... Жетеді тоқсан жасқа ердің ері,
Амандық ақындықпен Біржан сері.
Қарындас айтқан сөзің өтіп кетті,
Көжеңді басып-басып әкел бері!» – дейтіні бар.
Ал Ақан сері былай дейді:
«Серінің ел сүйетін қылығы бар,
Сөзімді қор қылайын саған неге?
Домбыра насыбаймен ер сипаты,
Салдарға жараспасын бұлар неге?...»
Сал мен серіге осы күнде бәріміз бірдей секілді қарағанмен, ол екеуінің айтарлықтай айырмашылықтары бар екенін байқаймыз.
Әдебиеттанушы-ғалым Е.Ысмайылов: «Әлбетте, ақындық, әншілік, өнерпаздық дәстүр жағынан сал мен серілердің арасында айырма аз болғанымен, сыртқы жүріс-тұрысында, киіну, сыпайылық әдетінде бірқыдыру айырма барлығы байқалады. Алдымен сал туралы баяндасақ, салдың қылығы қызық. Ауыл не үй сыртында аттан түсіп, жер бауырлап жатып алады. Ауыл не үй сыртында аттан түсіп, басын көтеріп, шаңыраққа кіргізеді. Тамақты өзі ішпейді, қыздар ішіп-жегізуді міндетіне алады. Бір сөзбен түйіндегенде, сал не істесе де, қандай еркелік көрсетсе де ел төзімділік танытатын салт, дәстүр болған. Бұлардың киім киісіне келер болсақ, салдар жұрттың ортақ салтында жоқ, ерекше, күлкілі, көзтартарлық әлемешті киімдер киініп, жарқылдақ моншақтарды тағынған. Бас киімнің, шапан, шалбар, байпақтардың шүберегі ала-құла, қырық құрау болады екен. Бөрік, тымаққа үкі, неше түрлі моншақ қадаған. Сырт киімді кейде бірыңғай ақ, қызыл-жасылды, кейде қым-қиғаш әр шүберектен араластырып тіктірген, оған тоқыған ішекпен де, құрым киіз де қоса тігілген болады» – деп көрсетеді. Біржан салдың көзін көрген Ілияс Мейірбанұлы деген кісі, «кең жағалы ақ көйлек, дөңгелек етекті оқалы қамзол, сыртында көкала қаптал шапан, басында үкілі құндыз бөрік, үкісі бұлғақ-бұлғақ етеді. Қалтасында күрең шұға тақиясы бар екен, – деп суреттейді.
Серілер бекзаттыққа үйірлігімен көзге түседі. Бойларын қылаусыз таза, кіршіксіз ұстап, сыпайылықты дағды етеді. Лас, кір үйлерге қонбайды. Кір ыдыс-аяқтан ас ішпейді. Төсек орны таза болмаса ол үйге жатпайды. Осы қасиеттердің Ақан серінің бойында болғанын М.Жұмабаев Ақан сері туралы мақаласында тамаша баяндайды.
Серілердің табиғаты салдардан мүлдем бөтен сипатта көрінген. Олар сондай бір жібек мінезді, сымбатты, әрі бойында әлденеше өнерді қатар игерген сегіз қырлы, бір сырлы тұлғалар ретінде көзге түскен. Сұлу қыздарды әнге қосып, жүйрік ат, қыран бүркіт ұстап, әсем сән-салтанатпен жүріп-тұрған. Салдар айлап-жылдап ел кезіп кететін болса, серілер түзде жүрсе де үй-жайын ұмыт қалдырмаған. Жалған сөйлеуді білмеген. Осы шарттарға сәйкес келген жанды ғана қазақ сері атандырған.
Ел аузында салдардың паң жүрісі, тәкаппар мінездері, киім киістері, сән-салтанаты туралы аңыз-әңгімелер көп. Мысалы, Жетісу өңірінде «Дәурен салдың белбеуіндей» деген теңеу қалыптасқан. Ол Ілені кешіп өткенде белбеуінің бір ұшы арғы жағада, екінші ұшы бергі жағада қалады екен деген аңыз бар.
– Сал-серілер туралы халық арасында алуан түрлі аңыздар бар ғой...
– Арқадан шыққан Қаспақ сал атын шәйі шүберекпен тұсаса, кей салдардың аттарына шөп орнына мейіз, су орнына бие сүтін беретінін ел аңыз қылып айтады. Қазақ халқының ежелгі салттарының бірі – салдық салыстыру. Бәсекеге түскен салдардың іс-әрекет, қылықтары басқа адамдар үшін ақылға сыйымсыз, ерсі көрінуі мүмкін.
Бәсеке кезінде астындағы мініп жүрген атын әп-сәтте бауыздап тастай берген. Салдық салыстыру кезінде кісілік, жомарттық, мәрттік, тағы басқа өнер түрлері сыналған. Салдар сайқымазақ, әзілкеш-қулар секілді елді күлдіріп, думандатып жүрген. Салдар сияқты серілер де қымбат матадан киім киіп, арғымақ ат мініп, бүркіт баптап, құс салып, қасындағы жігіт-желеңімен ел аралаған. Серілер таза, етек-жеңі жинақы киінген, кербез, паң мінездерімен оқшауланып, жомарттық, алғырлық, білімдарлық қасиеттерімен ерекшеленген, өнер жолына беріліп, сауық құрып, аңшылық-саятшылықпен айналысқан өнер иелерінің жаңа түрі деуге болады. Сал-серілер топтаса жүріп ауыл-ауылды аралаған, ақын, әнші, балуан сияқты өнерпаз серіктері қатар жүрген. Серілердің бірдей ат мінуі, бір тектес киім киюі, салдардың елден ерек, алабажақ киімі, басындағы үкісі де көшпелі дала үлгісінде әдемі әсер қалдырған. Сал-серілердің іс-қимылы халықтық драма өнеріндегі (сахналық) ойын-сауық қызметін атқарды. Сал-серілер ақын, композитор, әнші болуымен қатар әртістік, бишілік, сиқыршылық, т.б. қасиеттерді бойына жинақтаған өнерпаздар еді. А.Жұбановтың, Ә.Тәжібаевтың естеліктерінде Шашубай Қошқарбайұлы туралы «ат үстінде тұрып баянмен ән салғанда бет-аузын адам танымастай өзгертіп, бас терісін жүгіртіп ойнатқанда қалпағы төбесінде мөңкитін, таяғын сиқыршыдай ойнататын еді» дейді. Аяғына үлкен сырық байлап өнер көрсеткені үшін «ағашаяқ» деген атқа ие болған. Берікбол 6-7 түйені қатар қойып, бір жағынан екінші жағына секіріп түсетін болған. Ол қолына ағаш алып, керулі арқанның үстімен жүгірген, шапқан аттың үстінде төбесімен тұрып билеу, шалқалап жерден аузымен тақия алу сияқты цирк ойындарын шебер орындаған.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Байқал БАЙӘДІЛ,
«Егемен Қазақстан»