Eger 1950 jyly dúnıe júzinde 10 mıllıonnan astam turǵyny bar 2 qala ǵana (Tokıo, Nıý-Iork) bolsa, 2017 jyly 10 mıllıonnan astam halqy bar qalalar sany 37-ge jetti. Planetamyzdaǵy ýrbanızasııa deńgeıi buryn-sońdy bolmaǵan joǵary qarqynmen damýda. Máselen, qazir Japonııadaǵy ýrbanızasııa deńgeıi 94 prosentten assa, Gollandııada – 91, Avstralııada – 90, AQSh – 82, Ońtústik Koreıada – 83 prosentke jetip otyr. Al Katar, Gvadelýpa, Kýveıt jáne Belgııa (halqynyń 98 prosenti qala turǵyny) sııaqty memleketter tolyq ýrbanızasııa úrdisine ushyraǵan.
«Qalalar álemi adamzatty qutqarady», deıdi áleýmettik bıolog, AQSh Ulttyq akademııasynyń akademıgi Edvard Osborn Ýılson. Ol óziniń «Jer sharynyń jartysy» atty kitabynda adamdardyń qalaǵa qonys aýdarýy barǵan saıyn eseleı artpasa, tómendemeıdi degen tujyrymdy alǵa tartady. «Qazir bizdiń planetamyzda 8 mıllıardqa jýyq halyq ómir súredi, osydan tek jarty ǵasyr ýaqyt buryn Jer sharyndaǵy adamzattyń sany 4 mıllıardqa da jetpeıtin edi», deıdi Edvard Ýılson. Sondyqtan ol qazirden bastap ýrbanızasııa úrdisin jedel túrde retteýdi qolǵa alýdy usynady. Ǵalymnyń pikirinshe, adamzatty qurlyqtyń jartysyn jaılaıtyn iri megapolısterge shoǵyrlandyryp, Jer sharynyń qalǵan jartysyn janýarlar men ósimdikter dúnıesiniń kedergisiz damýyna qaldyrý kerek. Tek osyndaı jaǵdaıda ǵana adamzattyń jer betinen múlde joǵalyp ketý qaterine uryndyratyn ekologııalyq apattardyń aldyn alýǵa bolady eken.
Tarıh tabaldyryǵyn býyrqana attaǵan HHI ǵasyrdyń basynda jahandyq jańalyqtardyń kún tártibinen «Aqyldy qala» degen jańa uǵym berik oryn aldy. «Aqyldy qala» atty ınnovasııalyq bastamalar boıynsha álemniń árbir shalǵaıynda zamanaýı aqparattyq-kommýnıkasııalyq tehnologııalardy, ozyq ınnovasııalyq tájirıbelerdi, jańa ınfraqurylymdyq jetistikterdi is júzine asyra bastaǵan ǵasyr qalalary qalyptasa bastady. Bul baǵytta ásirese, ónerkásibi erekshe damyǵan Soltústik Amerıka, Batys Eýropa jáne Ońtústik-Shyǵys Azııa elderi aıtarlyqtaı nátıjelerge jetti. McKinsey halyqaralyq konsaltıngtik kompanııasynyń derekteri boıynsha, 2020 jyly álemdegi «aqyldy qalalar» shoǵyry 600-ge jetedi eken. Aldyn ala jasalǵan boljam boıynsha, osy 600 «aqyldy qala» jahandyq ishki jalpy ónimniń úshten birin óndiretin bolady. Al «Arup» konsaltıngtik kompanııasynyń zertteýleri boıynsha, 2020 jyly «aqyldy qalalar» kórsetetin qyzmet kólemi jylyna 400 mıllıard AQSh dollaryna jetpek. Tipti keıbir sarapshylardyń aıtýynsha, 2050 jyldary álem 200 memleketke emes, 600 iri megapolıske bólinetin kórinedi.
Mine, osy bir álemdik ýrbanızasııa úrdisinen Qazaqstan da syrt qalmaq emes. Elimizde ýrbanızasııa úrdisiniń erekshe qarqynmen bastaý alǵan kezeńi 1960 – 1990 jyldardyń (tıisinshe 44 prosentten 56 prosentke deıin ósken) úlesine tıedi. 2000-shy jyldary ol biraz báseńdep, 2014 jyldan bastap qaıtadan údeı tústi. 2017 jyly elimizdegi qalalardyń turǵyndary 10 336,8 myń adamdy qurap, ýrbanızasııa úrdisi 57,3 prosentke jetti. Osy ýaqyt aralyǵynda Astana qalasynyń halqy 3,2 ese, Shymkent turǵyndary 2,6 ese, Aqtóbeniń halqy eki esege jýyq, Almaty turǵyndary 1,6 ese ósti.
Memleket basshysynyń tikeleı tapsyrmasymen qolǵa alynǵan «Sıfrly Qazaqstan» memlekettik baǵdarlamasynyń sheńberinde «Aqyldy qala» qaǵıdatyn damytý kún tártibine qoıyldy. Elimizdegi «Smart Sıtı» baǵdarlamasy aıasyna Astana, Almaty, Qaraǵandy, Shymkent jáne Aqtóbe qalalary engizildi. «Smart Astana» jobasy boıynsha shahardyń kóshelerine beınebaqylaý júıesin qurý, jer qatynastary boıynsha blokcheın-tehnologııasy, aqyldy kóshe jaryqtary, ıntellektýaldy kólik júıesi, smart-medısına, smart-mektep jáne basqa ınnovasııalyq jobalar júzege asyrylýda. «Smart Almaty» jobasy boıynsha ashyq ákimdik, beınebaqylaý, «Open Almaty» formaty boıynsha ákimdiktiń qoǵamdyq qabyldaý júıesin qurý jobalary, «Smart Aqtóbe» jobasy boıynsha sıfrly ákimdik, memlekettik qyzmetterdi avtomattandyrý, halyqtyq baqylaý júıelerin qurý, «Smart Ońtústik» jobasy boıynsha búldirshinderdi balalar baqshasyna jáne birinshi synypqa qabyldaýdyń elektrondy júıesin qurý, páter kezeginde turǵan qala turǵyndarynyń arasynda páter bólýdiń elektrondy baǵdarlamasyn jasaý jobalary, «Smart Qaraǵandy» jobasy boıynsha oblystaǵy medısınalyq mekemelerdegi kezekke tirkeý jáne basqa qaǵaz qujattardy elektrondy júıege kóshirý jobalaryn júzege asyrý josparlandy. Keıinnen bul qanatqaqty jobalardy elimizdiń basqa da iri qalalarynda is júzine asyrý kózdelýde. Elimizde belsendilikpen qolǵa alynǵan «Aqyldy qalalar» jobasy qanshalyqty is júzine asatynyna ýaqyt tóreshi. Bastysy, adamzat bolashaǵynda sheshýshi oryn alatyn «qalalar álemin» damytý úrdisinde kenjelep qalmasaq bolǵany.
Jylqybaı JAǴYPARULY,
«Egemen Qazaqstan»
