Шын мәнінде қазақстандықтардың қазіргі той өткізу мәдениеті туралы мәйекті әңгіменің қозғалатын уақыты әбден жетті. Өйткені ертеден еншілес дәстүрімізден тамыр үзбейтініміз қандай ақиқат болса, жақын-жуықтың басы қосылатын қуаныштан тыс қалмауға тырысатынымыз да сондай анық. Яғни, бізге бүгінгі керегі – той иелерінің тым мақтангөйлікке мойын бұрмай, адал ниет, ақ көңілмен дастарқан жаюы дер едік.
Қардың көбесі сөгіліп, қара жердің беті көрінгеннен қарашаның қара суығы түскенге шейін қазақтың қара шаңырағында шаттықтың үні естіліп, той маусымы жанданып сала береді. Наурызда басталатын науқан маусымда түрленіп, шілдеде ширап, тамызда сиреп, қыркүйек пен қазан айында біртіндеп түйінделетіні белгілі. Бұл қыстыгүні бет ашылмайды, шашу шашылмайды деген сөз емес. Тек қонақ шақыруға қолайсыздау уақыт болған соң, көпшілігі жаз уақытын күтеді. Бұл алыс-жақын ағайын қуанышқа төрт көзі түгел келіп қатыссын дегені болар.
Жадыраған жаз маусымы кіре бастағанда аспабын арқалаған асабалардың да қатары қалыңдай түседі. Сапасы мен бағасы сай келмей жататындары да жетерлік. Жаттанды бағдарламаға жаттығып алғандар да, тапқыр әзілмен тамсандыра білетін тамаша тамадалар да бар. Мемлекеттік қызметтен гөрі мейрамхана жағалаған асабалардың айлық табысы айтарлықтай ауқымды. Себебі аптаның аяғы жақындағанда біреудің қызы ұзатылып, біреудің келін түсірген қуанышы болып жатады. Жараған аттай жарыса шауып, қызмет етіп жүрген асабалар кішігірім кештің өзінен де орташа айлық көлеміндей қаражат алады.
Жалпы, той алдында асабамен жеке жолығып, келетін қонақтары, туған жер, ауыл-аймақ жөнінде мәлімет беріп өткені артықтық етпейді. Қазіргі кездегі асабалардың көңілден шығуы білім-білігіне байланысты. Аузынан мақал-мәтел, қара өлең, жыраулар сөзі төгіліп тұрған жас жігіттер бар. Көңілден шықпайтындары жеңіл әзілден арыла алмай жүргендер деуге болады.
Қазіргі тойларда «шоумендер» көбейіп кеткені де рас. Киім киісі, шаш үлгісі де табиғатымызға тән емес. Үмбетбай Уайдиннің «Той – тәрбие орны» дейтін сөзі бар. Яғни тойда тәрбиелік мәні бар мәтіндер көбірек айтылып, ата-ананың орны деген ұлы ұғымдарды ұмытпау керек.
Осы ретте жүйелі сөздің жүйрігі ретінде сұранысқа ие асабалардың бірі, белгілі айтыскер Асхат Қылышбекті әңгімеге тартып, той тізгінін ұстағандардың аяқ алысы жайлы пікірін білген едік.
«Бұрын асаба болатын кісі ретінде той болатын әулетті жақынырақ танитын, сол аймақтағы азаматты алдыратын еді ғой. Қазір асабаларды бір облыстан бір облысқа алдыртады. Ол облыстың менталитетін, тұрмыс-тіршілігін өмірі көрмеген асаба болуы да мүмкін. Астананың тұрғыны Атыраудың тойын басқарып жатады. Екеуі екі өңір болғандықтан айырмашылығы айтарлықтай көп. Кейде қымбатқа жалдаған асабасы той иелерінің көңілінен шықпай жатады. Оның бірден-бір себебі той ұйымдастыру агенттіктерінің көптеп ашылуы. Алматының өзінде 360-қа жуық орталық бар деп естідім. Қазір көпшілігі уақыт шығындамай бәріне бір жерден тапсырыс бергісі келеді. Той жасағысы келген жандар осындай орталықтарға барып, өзіне ұнаған асабаны таңдайды. Той иесі асабаны көрмеуі де мүмкін. Тек агенттіктегі азаматтардың ұсынуына құлақ қояды. Олар жарнама жасауды қатыратыны соншалық, ұсынған тамаданың тек сәтті шыққан тойларын көрсетіп, той иесіне өткізіп жіберуі де мүмкін. Үміт артқан асабасы көңілінен шықпай қалса ең бірінші опық жейтін той иелері. Сондықтан да асаба таңдағанда барынша мұқият болған абзал», дейді ол.
Тойдың ішкі аурасына үңіліп, бүгінгі думанды бұрынғы, тіпті 90-жылдардағы тойлармен салыстырсақ, арасы жер мен көктей. Ол кездегі тойлар қара шаңырақта немесе аулаға құрылған брезент шатырда өтетін. Тоқырау кезінде той жасаса да пейілдері ала-бөтен сол тойларды кәдуілгідей сағынасың. Қолындағы барымен қонақ күткен қолы ашық қазақтың шүкіршілігі шүбәсіз еді. Қазіргідей уақыты шектеулі, бір-бірімен орынсыз бақталас емес. Сол кездегі меймандар да шынайы тойдың шырайын кіргізіп, той тойлау үшін ғана келетін-ді. Ал қазір аумағы атшаптырым тойханалар салынды, сыйымдылығы 1500-ге дейінгі мейрамханалар бар, дастарқанға құстың сүтінен басқаның бәрі қойылады. Тіпті күллі қауым алдында көлікпен кіретін сарайлар да бар. Бұл бұл ма, тікұшақ қонатын алаңқайы бар мейрамханалар салынып жатыр. Сондықтан әлбетте бұрынғы мен қазіргі тойларды салыстыруға келмейді.
«Той десе қу бас домалайды». Қазақтың шаттықтан шаршағанын көрген жоқпыз. Қалай десек те, алыс-берісі, барыс-келісі үзілмеген, жыл он екі ай той жасайтын халықпыз. Осындай кең пейіл, керемет дархан болмыстың арқасында мейрамханалардың да мерейі асып, табысы артып, кәсібі ілгерілеуде. Айталық Астана қаласындағы мейрамханалардың бірінің әкімшісі Ақназар Дінмұхамедті сөзге тартқанымызда, ол жаз бен күз өнер өкілдерінің табыс табатын мезгілі екенін жеткізді. «Бірі ән айтып, бірі би билеп, бірі той жүргізіп өзінің ризығын теріп жүр. Толассыз тойлардың арқасында мейрамханалардың басым бөлігі осы уақытта бос емес. Қыста той азайғанымен, кішігірім залдарда шағын отырыстар өтіп жатады», дейді мейрамхана әкімшісі.
Міне, осы орайда қазіргі қазақ тойына мәдениет, тәртіп, қанағат сияқты ұғымдарды орнықтыру ауадай қажет. Себебі асабасы мәдениетті болса тойда арзан әзілдер айтылмайды, анайы ойындар ойналмайды. Ақ кимешекті әжелерді кекетіп, ақ сақалды аталарды мұқатып, бала-шағасының алдында беталды қылжақтамайды. Тойшыл қауымға сөзін өткізіп, ықыласқа кенелу үшін сайқымазақтың кейпіне енбейді. Біреудің басына, біреудің шашына тиіспейді. Мәдениетті асабаның мәртебесі қашанда жоғары. Екіншіден, тәртіп. Бұл ең әуелі тойға шақырылған қонақтарға қажет. Қонақтардың тәртіпсіздігі тойға келу уақытынан басталады. Сағат күндізгі екіге шақырған тойға – бесте, беске шақырған тойға кешке баратынымыз соның бір дәлелі. Сонымен бірге үлкендер тілек айтып, бата беріп жатқанда жастар жағы өзімен-өзі шулап тост көтеріп, бокал соғыстырып жатады. Бір жақыны ақтарылып, ақжарма лебізін білдіріп жатқанда қатарласып кейбір аға-жеңгелеріміз үй іші, ауыл арасындағы әңгімелерін тауыса алмай әлек...
«Тойға шақырмасаң ренжімеуі мүмкін, бірақ тойға шақырып алып сөз бермей кетсең қатты өкпелейді» дейтін асабалардың әзілі бар. Сондықтан көңілдерін жықпай сөз тізгінін ұстатқанмен, микрофонды қайта алудың өзі кейде мұңға айналатыны бар. Айтып жатқанын ешкім елемесе сөзі жетім екенін масаң мейман да ескермейді. Ортаға шыққан отыз адам бір сәт отырған меймандардың қас-қабағына қарағаны да абзал. Яғни тойдың жүйелі өтуі үшін қонақтар қауымы тәртіпке бағынуы шарт.
P.S: Ұлын ұяға, қызын қияға қондырып, сүндет той деп сүрініп, шілдехана деп шауып жүрген, атамыздың алпыс жасы, енеміздің елу жасы деп ентігіп жүретін той иелері қанағат деген қасиетті ұғымды қаперінен шығармаса, қазақы қазынамыздың берекесі кетпей, берері көп, беделі биік болары даусыз. Қалталы қауымнан қалыс қалмаймын деп қаншама қазақтың қарызға батып той жасағанын да байқап жүрміз. Елге күлкі, жұртқа мазақ болмайын деп жалғыз атын сойып, жүген жетектеп қалғандар да жетерлік. «Біреу тоңып, біреу тойып секіретінін» естен шығармау керек. Әңгіменің ауаны бұрынғы тойларға бұрыла қалса, «қазір адам басқа, заман басқа» деп орта жолдан бұра тартатындар да бар. Өз қолың өз аузыңа жетпей жатып, жақсы көріну үшін банкке қарызға батқанша, бір күндік мерекені тойлаймын деп, мың күндік берекеден айырылғанша әркім көрпесіне қарай көсілсе дейсің. Барымен базар қылып, шынайы көңіліңмен бір кесе шәй ұсынсаң да, мейманыңның мерейі тасымай ма?! Өмір дейтін өзенді қанағат қайығымен жүзіп өткенге не жетсін, шіркін?!.
Рауан ҚАЙДАР,
«Егемен Қазақстан»
