Жыл сайын туған жерге – Шығыс Қазақстандағы Ақсуат өңіріне барып қайтамыз. Тарбағатайдың ауасымен екі күн тыныстасаң қос өкпең бір жылғы тозаңнан тазарып шығады. Қайтарда Мақаншы айналып Алакөлге соғамыз. Екі күн шомылсаң, бір жылғы шаршағаның ұмытылады. Осы рахатымызға Аягөзден шығып Ақсуатқа қарай жүретін жолдың азабы көлеңке түсіретін. Осыдан төрт жыл бұрын Инвестициялар жәнедаму министрлігінің Автомобиль жолдары комитетінің басшылары журналистермен жүздескенде Аягөз бен Ақсуат арасы қашан жөнделерін сұрадық. Олардың айтуынша, бұл жолмен тәулігіне тек екі автобус жүреді-мыс. Экономикалық тиімділігі жоқтықтан жөндеу қарастырылмаған.
Осы жолдың Тарбағатай ауылына дейін бөлігіне асфальт төселгенін көріп таңғалдық. Тарбағатайдан әрі және Ақсуаттан бері қарай екі жақтан тастақ жолды асфальттап жатыр. Сөйтсек осы жолмен Шығыс Қазақстан облысының әкімі Даниал Ахметов жүріп «мынау сұмдық» депті. Ойрандалып жатқан жолды сайрандап өтер тегіс жолға айналдырыпты.
Тура осындай оқиға Семей – Қарауыл арасында қайталанған. Әкім алғаш Абай ауданы ахуалымен танысуды мақсат еткенде тікұшақпен топ ете қалудан бас тартады. Семейден автокөлікке отырып «Абай жолы» деген жазуы бар трассаға түседі. Шамасы, жол бойы Абай жайлы толғанғысы келген шығар. Ойқы-шойқы жол Даниал Кенжетайұлын басқа ойларға жетелеген. Дереу осы халық көп жүретін жолды жөндеттіреді. Сол сапар барысында облыс әкімі Абай ауданының орталығына жүзу бассейнін салғызуға шешім қабылдап, кешікпей өзгеше кешен Қарауыл тұрғындарының игілігіне берілді.
Енді жол туралы сөзді жалғайық. Республика бойынша автомобиль жолы ең ұзын облыс – Шығыс Қазақстан. Бірақ оны асфальттау жағынан алтыншы орыннан аспапты. Бұл мәселені Даниал Ахметов назарда ұстап, 2018 жылы жол салу мен жөндеу жұмыстарына 62 миллиард теңге бөлгізді. Оның үштен бірі облыстық және аудандық маңызы бар жолдарды салу мен жөндеуге бөлінді. Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың «Нұрлы жол» бағдарламасын тиянақты жүзеге асыру деген – осы!
Төңіректі жарық еткен
Жаздың соңында ел жаққа екінші рет жол түсті. Тарбағатай ауданындағы Ақжар ауылында бабалар рухын әйгі етіп тұратын жаңа парк ашылу салтанатына шақырылдық.
Тағы да көңіл толған. Ақжар ауылындағы жаңа парктің екі жағына егілген жас көшет ертең шынарға айналмақ. Орталық аллеяда өр Тарбағатай мен нор Зайсаңды тайталасқан жаудан азат еткен аталарға арнайы қойылған тастағы таңбалар мен жазуларды оқыған әрбір жас сондай ер қорғайтын азамат болып тәрбиеленеді. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында салынған бұл демалыс орны – облыстағы мемлекет-жекеменшік әріптестігі аясындағы көп істің бірі.
Иә, паркті салуға кеткен қаржыны осы өңірдегі кәсіпкерлер мен аудандық бюджет бірлесіп шығарды. Бір ғана кәсіпкердің атын атай кетелік. Республика көкпаршыларына өте таныс Сержан Омарбеков жылқы өсірумен айналысады. Әрі балаларды ат спортына баулитын мектеп директоры. Қазақстанның еңбек сіңірген жаттықтырушысы. Осындай азаматтардың мемлекетпен бірлесіп ортақ қазанға құйған қаржысына Ақжардан Зайсанға шығар жол бойындағы шаңдақ тақыр алқапқа жасыл ағаш егілген, қоңыр мәрмәр тасты, ең төрінде қылыш пен найза ұстаған батырлардың қола бейнесі қойылған, Президенттің ұрпаққа арнаған ұлағатты сөздері нақыштап жазылған парк орнады.
Даниал Ахметов Шығыс Қазақстан облысын басқарғалы мемлекет-жекеменшік әріптестігіне ерекше мән берілген. Білім, спорт, тұрғынүй-коммуналдық сынды күнделікті қажет салалардағы көп шаруа екі тараптың бірігуімен тындырылған. Алтай қаласының жылу орталығын жаңғыртуға мемлекетпен қатар «Озық технологиялар» ЖШС қаржы шығарып отыр. Алтай қаласы мен Аягөзде инсульт орталықтары ашылды. Даниял Ахметов орталықта болып, жұмысымен танысты. Медицина қызметкерлерінің шетелде оқып келуіне жағдай жасады.
Шығыс Қазақстан облысы балабақшадағы орын тапшылығын шешуде мемлекет-жекеменшік әріптестігіне жүгінді. Облыста кәсіпкерлер салған 64 балабақшаға ұзақ мерзімді мемлекеттік тапсырыс берілді. Осы тәжірибе бойынша кәсіпкерлер Өскемен мен Семей қалаларында 1100 мың балаға арналған 4 балабақша салып жатыр.
Облыс сырттан инвестиция тартуға белсене кірісіпті. Еуропа қайта құру және даму банкінің қаржысымен Семей мен Өскемендегі сумен және жылумен жабдықтау желілері жаңартылып жатыр. Қыста суықтан қалтырап, жазда ыстық су дегенді білмейтін Семей жұрты екі сергелдеңнен құтылды. Жалпы, бұл банкпен 70 миллиард теңгені құрайтын 12 шарт жасалған. Облыстағы екі ірі қаланың көшелеріне банк несиесіне 25 мың жарық шам орнатылады. Олар диодты жарық беретіндіктен қуат үнемдейді.
Сөз арасында айта кетелік, Ахметовтің бір қасиеті – Семейді Өскеменнен бөліп тастамайды. Бір ананың егіз баласы сияқты бірдей қарайды. Бұл – Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың «Семей ұдайы Мемлекет басшысының назарында болады» деген тапсырмасын мүлтіксіз орындап отырғанының айғағы. Осында аумағы 14 мың шаршы метр «Абай арена» құрылысы жүріп жатыр. Назарбаев зияткерлік мектебіне «Қарағайлы» шағын ауданынан тамаша ғимарат салынды. «Қарағайлының» өзі – Семейдің маңдайындағы гауһары сияқты көркіне көз тоймас жарқыраған тұрғын үй алабы. Сосын Иран компаниясымен бірлескен ет өңдеу комбинаты салынбақ. Ол жылына 30 мың тонна ет өңдеп, әлемдік талапқа сай өнім шығарады. Алыстағы Үржар, Тарбағатай, Аягөз аудандары үшін де бұл мәселе оң шешімін таппақ. «Евразия» агрохолдингі Аустралияның «CedarMeatsPty» компаниясымен бірлесіп Аягөз қаласында жылдық қуаты 11,5 мың тонна ет өңдеуге жететін комбинат пен 50 мың бас қой бордақылау кешенін салмақ.
Хош, манағы жарық туралы әңгіме желісіне қайта оралсақ. Енді аудан орталықтарының түнгі шамы сөнбейді. Оларға ұзын-саны 30 мың жарық шамы орнайды. Бұл жобаға 5,6 миллиард теңге инвестиция тартылған. Демек, Шығыс Қазақстанның жарығы алыстан көрініп тұрмақ. Сөздің тура және ауыспалы мағынасында.
Өндіріске өң берген
Біз өмірде Даниал Ахметовпен жүздеспеппіз. Атын сырттай естігеніміз 1992 жылы болар. Бір топ журналист Павлодар облысының Екібастұз қаласына барғаны туралы материалды «Егемен Қазақстан» газетіне дайындадық. Сонда тілшілерді «Богатырь» разрезіне апарып, ахуалды түсіндіріп тұрған қала әкімінің суретін газетке әзірлеп, «Екібастұзды өзіміздің азамат басқаратын болыпты» деп қуанғанбыз.
Одан бері бұл тұлға толық қайраткерлік жолдан өтті. Павлодар, сосын Солтүстік Қазақстан облыстарын басқарды. Елдің Премьер-Министрі, одан Қорғаныс министрі болды. Еуразиялық экономикалық одақтың энергетика және инфрақұрылым жөніндегі алқа мүшесі қызметін атқарды. Төрт жыл бұрын Мемлекет басшысының Жарлығымен Шығыс Қазақстан облысына әкім болып тағайындалды.
Көзбе-көз жүздеспесек те жақсы білеміз, өнеркәсіп саласы Ахметовтің оң жамбасына келеді. Биыл облыста мемлекеттік Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасымен қолға алынған 9 жоба тегіс маңызды. Бақыршық кен-байыту комбинаты салынды, қуаты жылына 2 миллион тонна кен өндіруге жетеді. Бұрын ел темір жол торабы ретінде білетін Ақтоғайда екінші кен-байыту комбинаты бой көтереді. Ол сульфид кенін қайта өңдейді. Бұған құйылатын қаржы таңдай қақтырарлық – 396 миллиард теңге.
Жүйе қалыптастырушы кәсіпорын болып саналатын «Казцинк» мырыш өндірісін жаңалауға кірісті. Құнары аз кеннен бағалы металл алатын жаңа желі қуат тұтынуды 8 процент, өндірістің өзіндік құнын екі есе төмендетті. Екінші алып Өскемен титан-магний комбинаты үндістандық MIDHANI компаниясымен келісімге қол қойды. Сөйтіп Алтай қойнауынан алынған титаннан адам сүйегін алмастыратын материалдар мен медициналық жабдықтар жасалады.
Әлгінде Даниал Ахметов Қазақстанның энергетика жүрегі саналған Екібастұзды сәтті басқарғанын айттық. Ол жақта қуатты көмірден алса, мұнда судан өндіру тиімді болмақ. Облыстағы су-электр стансаларының қатарын толықтырған Тұрғысын су-электр стансасы бірінші кезегінің құрылысы аяқталып жатыр, кейін тұтас тізбек салынғанда 328 миллион киловатт ток береді. Мұның сыртында 3 жел және 1 күн электр стансалары салынуда. Бұл – Мемлекет басшысы жиі айтатын «жасыл экономиканың» жарқын көрінісі.
Бізді Өскеменнен қарсы алып Ақжардағы парк ашылу салтанатына апарған әкелі-балалы кәсіпкерлер жүк-көлік, мал және нан-тамақ өндірісімен айналысады екен. Әулеттің иесі Рахметхан Әбдеханұлы 10 бала тәрбиелеп өсірген. Бәрі жоғары білімді, осы Өскеменде түрлі бизнеспен шұғылданады. Серікбаев атындағы университетте оқитын кенже ұлы қазірдің өзінде ғылыми зерттеулерге ден қойған. Журналистерді Тарбағатайға қарай «Хаммермен» алып жүргендеріне қарағанда шаруалары жаман емес. Жол-жөнекей сырласқанда Рахаң бұл аймақта орта және шағын бизнеске барлық мүмкіндік жасалғанын айтты. «Кәсіпкерге кедергі келтірем дегендер әкімнің қаһарына ұшырайды» деп рахаттана күлген Рахметхан ағамыз.
Алакөлдің ажарын ашқан
Жаңа паркті көрген соң Ақжардан Зайсан көліне келдік. Бұл ойпаттан мұнай мен газ өндірілгелі Зайсан қаласында 1800 отбасы, 78 коммерциялық және 9 бюджеттік нысан газға қосылыпты. Бұрын да таза, көшелері гүлге бөленген қаланың ауасы түтінсіз, көшелері күлсіз мүлде жайнап кетіпті. Енді 9 ауылға көгілдір отын келеді.
Сөз арасында облыста тұрмыстағы тазалыққа қатты көңіл бөлінгенін естідік. Еуропа қайта құру және даму банкі инвестициясының бір бөлігі Өскемен мен Семей қалаларындағы тұрмыстық қатты қалдықтарды қайта өңдеу ісіне бағытталған.
Зайсан көлінен кейін Алакөлге бет алдық. Шалқыған айдын жағынан бұл облыстың бағы бар. Шығысында – Марқакөл, одан – бір-біріне жалғасқан Бұқтырма су қоймасы мен Зайсан көлі, оңтүстігінде – Алакөл, батысында – Балқаштың бір жағасы. Соның ішінде туристік саланы дамытуда Алакөлдің жөні бөлек.
Бұл туристік тақырыпқа дейін тағы бір көрген жақсылықты жаза кетуіміз керек шығар. Жолдағы іргелі мекендер: Ақжар, Аягөз, Мақаншы үшеуінде де жаңа мектептер салынып жатыр екен. Ақжар мен Мақаншы бұрын, әкімшілік бөліністер іріленбей тұрғанда, аудан орталықтары болған. Бұл ауылдарда жаңа мектептер салынуы – шекаралық елді мекендерді нық ұстаудың белгісі.
Шығыс Қазақстан – еліміздегі туристік картасындағы ең белгілі аймақ. Бұл кластердегі нысандардың бәріне апаратын жол жөнделді. Табиғаттың тамашасын көргісі келетін көпшілік Алакөл, Марқакөл, Сабынды көлдері мен Алтай қойнауына қиналмай жетеді. «Нұр Тау» аталған шаңғы базасы қысқы спорт түрлерін ұнататындарға есік ашқан. Облыс әкімінің арнайы тапсырмасымен Абай ауданындағы Қоңыр Әулие үңгіріне келетін туристерге толық жағдай жасалған. Маңайы көркейтіліп, қоқыстан тазартылды.
Алакөл туралы арнайы айтуымыз керек. Біз тілші ретінде Дубай мен Сеулдің жағажайын, Израильдегі Өлі теңізді, Италияның Адриат теңізіндегі Бибиони курортын тамашалағанбыз. Олармен салыстырғанда Алакөлдің жағдайына жылағымыз келетін. Жоқ, құдай көз жасымызды көріпті.
Үш жыл бұрын көлге арнайы келіп жағалауды аралаған облыс әкімі Даниал Ахметов «бұлай болмайды» деп басын шайқапты. Сосын мұнда түбегейлі өзгеріс жасатқан. Былтыр жағажай бойымен жаяу серуенге арналған тамаша аллея жасалғанына риза болдық. Сауда орындары ретке келген, бір қатарға тұрған. Жаңа, осы заманғы демалыс үйлерінің құрылысы басталған. Биыл осы жаңғырту одан әрі тереңдепті. Енді жағалауға апаратын ұзын бас аллея жасалған. Автокөлік оған шықпай, демалыс үйлері арасындағы көшелермен оң жаққа бұрылады. Жол тегіс асфальттанып, қалың шаң келмеске кетті. Енді «шіркін, әкім Алакөл бойында целлофан орама мен пластик шөлмектерге тыйым салғызса» деп армандадық. Біз көрген Бибиониде солай еді.
Ахметов келгелі археология саласындағы ғылыми зерттеулерге 450 миллион теңге бөлінді. Бұл – бұрын-соңды шығарылмаған мол қаржы. Карл Байпақов, Зейнолла Самашев, Әбдеш Төлеубаев сынды археологтар осы өңірде қазба жұмыстарын жалғастыруда. Белгілі түркітанушы Дархан Қыдырәлімен бірге Алтайдағы «Патшалар алқабы» мұражайын көріп, бір марқайғанбыз. Шіліктіден Алтын адам табылғаны туралы кезінде «Хабар» телеарнасында арнайы фильм түсірткенбіз. Енді осы қатарға «Елеке сазы» аталатын алқап қосылмақ.
Бұл – біз туып-өскен ауыл жақтағы жайлау. Шофер ағаларымыз жаз шыға малшыларды «Елеке сазына» көшіріп шапқылап жататын. «Елеке сазының» енді мал жайылымы болып қалмай, отандық тарихты тереңдетуге жеке парақ болып енгені алдымен осы өңірдің тумаларына мақтаныш еді. Біздің дәуірімізге дейінгі VIII-VII ғасырлардағы ерте сақ дәуірі қорғаннан табылған алтын әшекейлер металл балқытқан, одан сәнді бұйым жасаған шеберлердің болғанын айғақтайды. Демек, бұл өңірдегі өркениеттің сан ғасырлық терең тамыры бар.
Ал қазірге дейін атақты археологтар тапқан жәдігерлердің негізінде Шығыс Қазақстанда үлкен тарихи-археологиялық музей салынбақ. Облыс әкімінің тапсырмасымен оның жобасы жасалып жатыр. Бұл да Мемлекет басшысының «Рухани жаңғыру» бағдарламасын жүзеге асырудағы тың қадам болмақ.
Туған өңірден мерейіміз өсіп қайтты. Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының басында Шерхан ағамыз Бас редактор, біз қатардағы қызметкері болып жүргенде «Егемен Қазақстан» газетінде «Әкім бол – халқыңа жақын бол» дейтін айдар ашылған. Міне, сол айтпақшы, халыққа жақын әкімнің өзін көрмесек те, атқарған ісін көріп, риза көңілмен жолжазбаның нүктесін қойдық.
Қайнар ОЛЖАЙ
Шығыс Қазақстан облысы