Дулат Исабеков: – Менің байқауымша, театрларға соңғы кезде драматургтің қажеті болмай қалды. Қазір сахна саласы мамандарының арасында «шығармашылық еркіндік» деген жақсы бір ақталу термині пайда болды. Осыны желеу етеді де, ешқандай елек, сүзгі, көркемдік талқылаудан өтпеген пьесалар облыстық театрларды айтпағанда, академиялық бас театрларымыздың сахнасына да еш кедергісіз шығып кете беретін болды. Біздің драматургия шоуға, театр экспериментке айналып бара жатыр. Барлық жерде бір актілі қойылым. Бұрынғыдай классикалық пьесалар жазылмайтын болды және оны қажет етпейтін деңгейге жеттік. Мен мұны драматургияның болашағына балта шабу деп ойлаймын. Бүгінгі режиссер де, театр директоры да пьесаңның мазмұны мен маңызын сұрамайды, барған бетте: «Ұзақтығы қанша?» дейді. «1 сағат 20 минут» десең, «Онда дұрыс екен», ал екі сағат десең: «Ойбай, оған кім шыдайды?» деп шоршып түседі. 40 минуттық спектакльде ешқашан классикалық образ, үлкен оқиғаны айтып беру мүмкін емес. Бұл жай ғана жалғыз актілі пьесалардың шеңберіндегі үстірт жазылған оқиға, жеңіл-желпі мінез, сайқымазақ күлкіге құрылған арзанқол дүниеге айналады. Мен заманауи пьесалардың тілін тіпті сөз етпей-ақ қояйын. Сахнада көшенің тілі салтанат құратын болды. Ал бұл – шынайы өнердің келешегі үшін үлкен қауіп.
Исраил Сапарбай: – Бүгінгі драматургиямыздың түйткілді тұстарын Дулат жақсы айтып өтті. «Қазір драматург жоқ, жақсы шығарма жазылмайды» деп бізге қаратыла айтылған көңілтолмаушылықты театр саласы мамандарының аузынан тым жиі естиміз. Бұл жерде мәселені екі жақты қарау керек. Драматургтер жазбайды емес, жазады. Бірақ жазылған дүниеге деген немқұрайлылық көп жағдайда шығармашылық иелерін театрдан шеттетеді. Меселіңді қайтарады. Мәселен, мен 5 жыл толғанып жүріп, 5 ай тапжылмастан отырып «Адам ата – Хауа ана» деген пьеса жаздым. Өте кірпияз тақырып. Оңай болған жоқ. Соны бір күні театрға барып режиссердің қолына табыс еттім. Сонда пьесамды оқыған режиссер: «Аға, мынауыңыз аңыз ба, әлде абстракция ма? Мен мұны қойсам, тек балаларға арналған ертегі етіп қана жасай аламын» – деп қарап тұр. Шыдай алмай, қолжазбамды кері қайтарып алдым. Біздегі кей режиссердің таным деңгейі осындай. Бұл – бір ғана мысал. Қаншама уақыт толғанып жазған пьесаңды аялап, үлкен үміт артып театрларға тапсырасың. Бірақ ол ешқашан кері қайтпайды. Ең болмаса жарайтынын немесе жарамайтынын айтып бірауыз жауап та қатпайды.
Дулат Исабеков: – Кәсіби драматург ретінде менің көңіліме қонбайтын, қабылдамайтын бірнеше сахналық туынды бар. Соның бірі – Мәдина Омарованың «Ақтастағы Ахико» спектаклі. Оның оқиғасын баяндап, мән-мазмұнын айтып жатуды артық санаймын. Бірақ бір білерім – бұл мәнді, салиқалы, күрделі драматургияға берілген үлкен соққы болды. «Ақтастағы Ахиконың» сахнаға шығуы бүгінгі театрларымыздың деңгейін, шығармашылық әлеуетін айқындап берді. Драматургияның басты шарты – қайшылық түзу қағидаларының кемшіндігін ескермеген күннің өзінде, қойылымдағы тарихи фактілердің бұрмалануы да сананы сан саққа жетелейді. Пьесаның тақырыбының өзі шынайы өнермен үндеспейтіндей. Қойылымда айтылатындай, Мағжан Жұмабаевтың өлеңдерін ол жапон сақтап қалған жоқ. Мағжанның өлеңдері жары Зылиханың арқасында бізге жетті. Ал сөйте отырып біз тарихи шындықты бұрмалаймыз. Бұл – республиканың өзге театрларына үлгі болатын қарашаңырақ М.Әуезов атындағы академиялық драма театрының жағдайы. Ал облыстық театрлардың ахуалы тіпті сын көтермейді. Қазір өзі автор, өзі режиссер, өзі актер – «кешенді таланттар» шықты. Пьесаны өзі жазады, өзі қояды және өзі ойнайды. Театр директорларының да драматургия ауылынан алыс дүниелерін репертуардан жиі көретін болып жүрміз. Бұл да болсын бүгінгі сахна өнерінің көркемдік деңгейінің көрсеткіші.
Әлбетте, мен жастардың драматургияға келуін қуана қолдаймын. Сахнадан жақсы жұмыстарын көрсем, жүрегім жарылардай қуанып, бөркімді аспанға атып, билеп кетуге бармын. Сол сияқты талапқа сай емес, үдеден шықпаған шығармаларға да ой-пікірдің ашық айтылғанын қалаймын. Бір байқағаным, қазіргі жастар жұмыртқаны жарып шықпай жатып, атақты аңсап тұрады. Кезінде менің замандастарым Әкім Тарази, Оралхан Бөкей драматургияға өте жас келді. Талай сыналды. Сыналып жүріп шыңдалды. Сондықтан да жастар босаңсымай, өздеріне зор талап қойып, бойындағы талантын еңбегімен дәлелдеп жатса, одан өнер тек қана ұтады.
Тынымбай Нұрмағамбетов: – Менің тағы бір таңғалатыным, театрларда 2-3 рет жүріп, кейін репертуардан түсіп қалатын пьесалар қойылады. Оның нендей қажеттілігі бар? Бұл – театр басшылығының өзі сол театрға дос емес деген сөз. Көрермен қабылдамайтын қойылымды қою, өзін-өзі ақтамайтын спектакльді репертуарға енгізу – қып-қызыл шығын. Өйткені ешкім келмейді, ешкім көрмейді. Мұндай мысал өздеріңіз айтып отырған «әкемтеатр» – М.Әуезов театрының да тарихында болды. Ресейден шақырылған режиссер Надежда Птушкинаның У.Шекспир пьесасы бойынша қойылған «Отелло» трагедиясын айтып отырмын. Ал репертуарға енген пьеса кем дегенде өзінің шығынын өтеуі керек. Бұл – тікелей театр басшылығының қадағалауында болуы тиіс міндеттердің бірі. Қазіргі көрерменнің көзі ашық, көкірегі ояу, талғамы жоғары. Өзіне не керек екенін және ақшаны қайда жұмсау қажеттілігін де жақсы біледі. Олардың уақыты да, қаражаты да санаулы. Ал біздің театрлар мұнымен тіпті санасқысы да келмейді.
Софы Сматаев: – Рас, театр саласындағы талай шытырман жайттың куәсі болып жүрміз. Қай театрды алма, қай облысқа барма өзі жазып, өзі қоятын режиссерлерден көз ашпайсыз. Ол ол ма? Өздері бірауыз сөз қоспаса да, «егер пьесаң қойылсын десең, мені қосалқы автор етіп ал» деген ұсыныстар жиі түсіп тұрады. Өйтпеген жағдайда кейбір еңбегің ұзақ уақыт тартпада шаң басып жатып қалуға мәжбүр. Режиссерлердің, театр басшыларының өздерін драматург, жазушы етіп көрсетуге деген ниеті бүгінде театр әлемінде трендке айналып кетті. Тіпті шығармашылықты келісімге құратындары да бар. Ал одан өнердің өркендемесі бесенеден белгілі. Басқаны білмедім, бірақ өзіме қатысты жайтты айтсам, менімен соавтор болған бір режиссер кейінірек қызды-қыздымен тіпті ол пьесадағы аты-жөнімді алып тастап, өз атынан да қойып жүргеніне куә болдық. Сондықтан да драматургияға дұрыс көзқарас қалыптастыру керек.
Дулат Исабеков: – Софы емес, қазір Софоклды өзгертіп қойып жатқандар бар. Шекспир, Пушкин, Айтматов, Әуезовтердің есімін кейін ысырып тастап, өз тегін көрсететін режиссерлер де арамызда жетерлік. Сондықтан сен оған қуан, Софы! (күлді).
Қазақтың қаламгерлерін құртып жүрген: «Жақсы жаз, бірақ тегін жаз» деген ұран. Осы ұранды желеу еткен талай театр басшысы драматургтердің еңбегін тегін иеленуге ниетті. Оған авторлардың өзі де пәлендей қарсылық таныта қоймайды. Шығармаларының сахнаға шыққанына мәз. Сол баяғы қазаққа тән дархандық мінезіміз бойымызда. Мәселен, менің пьесаларым, елімізден бөлек, Ұлыбритания, Түркия, Ресей сынды бірнеше шет мемлекетте қойылды. Сонда байқағаным, біздегі қазақы мінездің басымдығы. Сол табиғи діл-болмысымызға салып, қарапайым шығармашылық құқығымызды да қорғамайды екенбіз. Еліміздің театрларында талай жыл жүрген пьесаларыма төленбеген қаламақыны, қазір Еуропа театрлары үш ай сайын бір беріп тұрады. Міне, бұл – заңы жүйеге түсіп, тәртіпке бағынған мемлекеттің көрінісі. Осы бір мысал арқылы мен бір-ақ дүние айтқым келеді. Біздегі драматургияның хал-ахуалы бүгінде мемлекеттің назарынан тыс қалды. Айтуын айтып жатырмыз. Бірақ ешнәрсе орнынан қозғалмайды. Баяғы көш сол баяғы орнында әлі тұр. Мұның механизмі жасалған жоқ. Ол жасалмай, драматургияның да, драматургтердің де дәрежесі көтерілмейді.
Софы Сматаев: – Драматург деген шығармашылыққа қанымен, жанымен берілген адам. Еңбегіне өтеу күтпей-ақ, жазғанынан ләззат алып, соны қанағат етіп жүре беретін жақсы мағынасындағы шектен шыққан жандар. Өнерді пайда көру үшін емес, елдің ертеңгі игілігі үшін деп қарап, сол жолда көзсіздікпен тіпті өзін де аямастан еңбектенеді. Бірақ арасында ол маңдай тердің өтеліп тұрғаны да жақсы. Бұл шығармашылық адамына рух, шабыт береді.
Тынымбай Нұрмағамбетов: – Қазіргі қазақ театрларының репертуарын қарап отырып қарның ашады. Біз енді Кеңес үкіметінің тәжірибесін көрдік. Сонда жыл сайын тек іріктеуден өткен он шақты пьеса қабылданатын. Кейбір айрықша жағдайлар болмаса, көркемдік кеңес талқысына түспеген шығарма тосыннан театр репертуарына қосылыпты дегенді естіген емеспіз. Бүгінде сондай бір тәртіптің, бір орталықтан басқарылатын қадағалаудың болмауының салдарынан, әр театр өз репертуарына өзі би, өзі қожа болып кетті. Мұндай жағдай, әсіресе облыстық театрларда өршіп тұр. Сөйтіп 3-4 рет қойылып тоқтайтын спектакльдердің санын арттырады. Олардың діттегені – қойылымға бөлінетін қаламақы. Театр одан зардап шекті ме, пайда тапты ма? Оған бас қатырып жатқан ешкім жоқ. Қазіргі Мәдениет және спорт министрлігінің, оның ішіндегі театр саласына жауапты мамандардың ең үлкен мән беретін мәселесі осы болу керек.
Дулат Исабеков: – Рас, қазақ театрларының репертуары қазір науқандық тақырыптарға, соның ішінде, әсіресе публицистиканың жүгін әзер көтеретін дүниелерді классикалық драматургиямен тең қоюға бейім. Бір күндік нәрсеге пьеса арнайтын болдық. Перзентін далаға тастайтын безбүйректер тағдыры, дін мәселелері де жаппай сахнаға шықты. Көркем оқиға түзіліп, шынайы қақтығысқа құрылса мейлі, бірақ журналистік тілмен жазылған қарапайым ғана публицистік дүниелерді пьеса деп түсінудің өзі, меніңше, талғамсыздық. Мұндай тақырыпта эссе, трагедиялық мақала жазуға болады, бірақ тұтастай сахналық шығарма арнауды әсте артық деп санаймын. Мәселен, Мұқағали Мақатаев жайында бүгінге дейін қанша шығарма жазылды? Мен білетін 4 пьеса бар. Білмейтінім одан да көп болуы мүмкін. Барлығының проблемасы не? «Мұқағалидың жыр кітабы шыққан жоқ», «үй ала алмады» деген тұрмыстық тақырып аясынан ұзамайды. Бұл – біздің драматургтеріміздің іздену әлемінің тарлығын, тақырып ауқымының ұсақталуын көрсетеді. Қазіргі қолына қалам алған жазушылардың әлемдік драматургтердің шығармасымен шаруасының жоқтығы. Оны оқымайтындығы, көрмейтіндігі. Мәселен, мен Бернард Шоудың бір де бір пьесасын оқымаған драматургті білемін. Әлемде драматургиялық шығармасы бойынша Нобель сыйлығына ие болған барлығы 8 лауреат бар. Солардың еңбегін оқымаған адамдар да талай қойылымның авторы атанып жүр. Ал бұл ұлттық драматургиямыздың келешегі үшін үлкен трагедия. Жалпы, драматургтің лексиконында «білмеймін» деген сөз өте сирек қолданылуы керек.
Тынымбай Нұрмағамбетов: – Театрдағы пьесалардан бөлек, экранда жүріп жатқан сериалдарды көре қалсаң да, кәдімгі журналистік тілден көз ашпайсың. «Бардың ба?», «Келдің ба?» деп былдырлаған көп бейне. Сонда көркемдік өлшем деген ұғым қайда? Ол – прозаға да, поэзияға да, драматургияға да, кинематографияға тең талап. Көркем тіл, бейнелі ой, шытырман сюжет болмаған жерде драматургия жайлы да сөз болмақ емес. Бізде шынайылық туралы ұғым жоқ. Өнерде жасандылық, көзбояушылық басым. Өйткені кез келген нәрсе: киноң болсын, театрың болсын – барлығы саудаға түсіп кетті. Жазған адам, қоятын режиссер басшылықтың жоғары жақтан қойылып отырған шартына көнсе ғана еңбегің жарыққа шығады. Керісінше жағдайда бәрі керісінше. Осыдан соң өнер жайлы қандай әңгіме болуы мүмкін?!
Исраил Сапарбай: – Содан кейін, әрине драматургияға да кәсіби сын өте-мөте керек. Қойылып жатқан дүниенің деңгейі ең бірінші театр сынымен өлшенеді. Театр сыншысы жанашыр болып, әр қойылымға басқаша көзбен қарауы қажет. Сыншы әрбір жаңа спектакльді арнайы барып көріп, театрлардың шығармашылық тынысымен танысып, дер шағында сараптап, ой-пікірін жиі жариялап, сол арқылы сахна әлемінің бой түзеуші барометріне айналуға ұмтылғанда ғана өнер өрлейді. Өкінішке қарай, бізде дәл қазір қара қылды қақ жарғандай, шындықты мақтамен бауыздағандай етіп әділетін айтатын театр сыны жоқ. Театрға драматургтің де, сыншының да қажеттілігі шамалы болып тұр. Тіпті кейбір театрларда көркемдік кеңес жоқ. Бар болғанның өзінде, талқылау тек өз ішінде ғана өтеді. Сырттан сыншы шақырылмайды. Бұл да өнерді өсірмейтін факторлардың бірі.
Тынымбай Нұрмағамбетов: – Әрине театр, әсіресе репертуар төңірегінде түйткіл көп. Оның бәрін айтып тауысу да мүмкін емес. Мен бір дәйек келтірейін. Былтыр мына Сұлтанәлі (Сұлтанәлі Балғабай – авт.) себеп болып, осы драматургия тақырыбында Мәдениет және спорт министрлігіне де, Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігіне де хат жаздық. Бүгінгі театр репертуарының жай-күйі, қаламақы мәселесі жан-жақты айтылды. Одан бері де талай уақыт өтті. Сең қозғалмастан әлі орнында тұр. Ешқандай жауап келмеді.
Сұлтанәлі Балғабай: – Иә, жасыратыны жоқ, драматургияда кезек күттірмейтін мәселе жетерлік. Оның барлығын бір жиында айтып тауысу мүмкін емес. Десек те соның ішіндегі ең үлкен проблема – репертуар таңдау мәселесі. Мұны Тынымбай да жақсы айтып өтті. Театр директоры немесе шенеуніктердің, жалпы кездейсоқ адамның театрға апарып пьеса қоюы, сөйтіп өзін драматург деп жариялау тәжірибесі біздің елден басқа бірде-бір мемлекетте жоқ. Бұл – қазақ театрларындағы асқынған дерттің бірі. Мысалы, Ресейде, жоғарыда сіздер айтқан министрліктің қабылдамаған пьесасы қойылмайды. Тек келісілген, іріктеуден өткен туындылар ғана сахнаға шығуға құқылы. Өткен жылы біздің ұсынысымызбен, жазушылардың бастамасымен Мәдениет және спорт министрлігінің Мәдениет комитетінің жанынан дәл сондай репертуар басқармасы ашылды. Бірақ әлі де жанды емес. Міне, енді осы басқарманы күшейтіп, жұмысын бір жүйеге түсіру қажет.
Екінші мәселе – театрда қойылған әрбір жаңа пьесаның жауапкершілігі. Үкімет тарапынан қомақты қаржы бөлінгеннен кейін де, сол қаражаттың толықтай ақтай алатынына кепілдік беретін сапалы пьесаларды ғана қою мәселесі. Егер олай болмаған жағдайда келтірілген шығын үшін театр басшылығы жауап беруі керек. Сонда ғана мұндай келеңсіздіктерге жол берілмей, бір жүйеге түсетін болады.
Одан кейінгі мәселе – қаламақы жайы. Театрда қаламақы төлеудің екі жолы бар. Біріншісі – жаңа пьесаларды сатып алу, екіншісі – авторлық қоғам арқылы әрбір қойылған спектакльден түсетін кірістің белгіленген ережеге сай белгілі бір проценттік мөлшерін алып отыру. Бізде осы мәселе толыққанды жолға қойылған жоқ. Драматургтер әлі күнге дейін сахнаға шыққан пьесасы үшін қаламақысын театр басшылығының соңынан сұрап жүруге мәжбүр. Тіпті кейбір шығармалар тегін қойылады. Мәселен, менің «Ең жақсы еркек» деген комедиям еліміздің 3 театрында қойылды. Тек бір-ақ театр қаламақы төледі. Қалған театрларда тегін жүріп жатыр. Бір-екі рет айтып, нәтиже болмаған соң, сахнаға шыққанын қанағат тұтып, қаламақысына қолды бір-ақ сілтеуге мәжбүр болдық. Тіпті кейбір облыстық театрлар бір ауыз ескертпестен, пьесаны автордың рұқсатынсыз алып та қоя беретін жайттар кездесті. Өнерге жанкештілік керек. Әйтсе де, драматург те шығармашылық иесі. Әрбір жазған дүниесіне барын беріп, жанын салып жазғаннан кейін, еңбегі өтеусіз қалуға тиіс емес. Сондықтан да осы мәселелердің барлығы министрлік тарапынан бір жүйеге қойылып, ортақ ережеге бағындырылса, мұндай келеңсіздіктерге жол берілмеген болар еді.
Жазып алған Назерке ЖҰМАБАЙ,
«Егемен Қазақстан»