Халықаралық Түркі академиясының ұйымдастыруымен Қырғызстанның оңтүстігіндегі Ош қаласында өтетін болып белгіленген «Шыңғыс Айтматов мұрасы: жаһандану дәуірінде ынтымақта өмір сүру» атты қазақ-қырғыз зиялыларының форумына қатысатын екі ел делегаттары таңертеңгі мезгілде Бішкектегі Манас әуежайында кездестік.
Тәтті ұйқының әсерінен әлі айыға алмай манаурап келе жатқан жолаушыларды бір серпілтіп, езуге күлкі үйірген бір оқиғаны тап қазір айтпай кетуге болмас, сірә.
Қазақстандық делегацияның құрамындағы ақын, драматург әрі әйгілі манасшы Баянғали Әлімжанның қолын қысып, жүзіне қадала қараған ақ шашты, қараторы өңді қырғыз ақыны:
– Әй, Бәке, сен мені танымадың ба? – деп сәл-пәл бөгеліп қалды.
Қапелімде өңі жылыұшырап көрінгенімен, есім-сойы бірден есіне түсе қоймаған ағайынға:
– Жүзіңіз сондай таныс, – деді қазақ ақыны жымиып.
– Әй, сен қазақтың Баянғалиы болсаң, қырғыздың Акбарын қалай танымайсың?!
– Оу, Акбар аға! Рысқұлов! – Қос ақынның құшағы айқаса кетті. – Сіз екеуміз кездеспегелі талай жыл өтті ғой. Осынша уақыт көрмесең, қырғыз түгілі, қазақ досыңды да ұмытып қалмайсың ба?!
Әп-сәтте олардың қасына жинала қалған қазақ-қырғыз зиялылары ду күліп, бас изеп, қоштап жатыр.
Бұл әрине екі ел арасындағы ежелден келе жатқан туыстық пен достықтың тағы да бір жылт ете түскен ұшқыны, бейжай көңілді жылытып, бір-бірімізге жақындастыра түскен жып-жылы шуағы секілді әсерге бөлегені анық.
* * *
Тү-у сонау төменде биік-биік шыңдар қалып барады. Жерде жүрген шақта олар бізге көк аспанды тіреп тұрғандай болып көрінуші еді. Енді міне...
Осындай бір таң-тамаша сәттерде Алла жаратқан екі аяқты, жұмыр басты пенденің санасындағы құдіретке таңғаласың. Себебі мынау ұшақты да әу баста сол адамдардың ақыл-ойы жаратты емес пе.
– Сіз бұрын Ошта болып па едіңіз? – деді кенет Қырғыз Республикасы Президентінің кеңесшісі, белгілі жазушы, драматург Сұлтан Раев.
– Жоқ.
– Олай болса бұл сіздерге өте қызық сапар болады. Себебі Ош – ерекше қала. Қонақ күтуі, дастарқан мәзірі сіздердегі Шымкент қаласының салт-дәстүріне қатты ұқсайды.
– О-о, – деп күлдім мен. – Баяғыдан таныс өлке екен ғой! Өйткені мен Шымкент жақта туып-өскенмін.
– Ендеше, – деді ол жымиып, – Нұх пайғамбардың кемесі тоқтаған Қазығұрт тауы секілді мұнда да аңызға айналған Сүлеймен пайғамбардың тауы бар.
– Сәті түссе...
– Иә, иә, ол тауға барамыз. Көресіздер.
* * *
Қазан айының он бірінде Ош мемлекеттік университетінің үлкен залында форумның ашылу салтанаты өтті. Онда Қырғыз Республикасы Президентінің кеңесшісі Сұлтан Раев, Халықаралық Түркі академиясы президентінің кеңесшісі Ержан Исағұлов, Ош облысының губернаторы Узарбек Жылқыбаев, Ош қаласының мэрі Таалайбек Сарыбашев сөз сөйлеп, форумға келген қонақтарды құттықтады.
Әлем әдебиетінің классигі, қырғыз халқының ұлы перзенті Шыңғыс Айтматовтың шығармашылығына деген жұртшылықтың сүйіспеншілігі, расында да, ел мен елдің арасын жалғап жатқан ынтымақ пен достықтың алтын көпірі іспетті. Ол қырғыздардың ғана емес, қазақ еліндегі қарапайым жандардың да тағдыр-талайын суреттеу арқылы барша адамзатқа ортақ рухани проблемаларды алға тартты.
Ұлы суреткердің есімін алғаш әлемге танытқан әйгілі «Жәмила» повесіндегі қазақ даласын бетке алып, тағдыр жолымен қол ұстасып ұзақ сапарға аттанған Жәмила мен Даниярдан бастап, «Қош бол, Гүлсарыдағы» Танабай қостап, біздің елдің кеңдігіне, туыстығына ерекше ықылас білдіріп тұрады.
Ал «Боранды бекет» романындағы Едігенің орны тіпті оқшау. Ол тек қазақ, қырғыздың ғана емес, айдай әлемдегі барша қарапайым да қайсар, адал да ақылды жандардың жиынтық бейнесі. Туған жер, киелі топырақ, тамырын тереңге жайған тарих, анасын баласынан, баласын ақыл-есінен айырған зұлмат заман – бәрі-бәрі осынау үлкен шығармада көрініс табады.
«Шыңғыс Айтматов мұрасы: жаһандану дәуірінде ынтымақта өмір сүру» атты ІІ қазақ-қырғыз зиялылары форумында Адамзаттың Айтматовы атанған шоң классиктің шығармалары әрдайым адамзаттың рухани құндылықтарын қорғап, аялап, өзімізден кейінгі ұрпаққа адал аманат етуге шақыратыны осынау форумда кеңінен сөз болып, негізгі әңгіме өзегіне айналды.
Сонымен бірге қазақ поэзиясының шолпан жұлдызы Мағжан Жұмабаевтың қырғыз тілінде жарық көрген «Арыстан айбат» атты жыр жинағының тұсаукесер рәсімі өтті. Мағжан ақынның жырларын қырғыз тіліне белгілі ақын, аудармашы, кезінде қырғыз елінің Қазақстандағы елшісі болып қызмет атқарған Акбар Рысқұлов тәржімалады.
Туысқан елдің тілінде:
Арыстанмын,
Айбатыма ким чыдар?
Жолбарусмун,
Мага каршы ким турар?
Көктө – булут,
Жерде – желмін күүлөгөн,
Жер еркеси –
Желдин жөнүн ким сурар? – деп қыран құстай саңқылдаған Мағжан ақын жырларынан сол баяғы бабалардың бойындағы биік рухтың лебі есіп тұрғанын сезген көңіл көкке көтеріліп, Ош аспанын шарлай жөнелгендей ерекше бір күйге бөленесің.
Аталған жинаққа ақынның сексенге жуық өлеңі мен «Батыр Баян», «Қорқыт баба» дастандары енгізіліпті. Осы тұста Халықаралық Түркі академиясының бастамасымен бұған дейін де Мағжан ақынның өлеңдері тоғыз тілге аударылып, бір жинақ болып басылып шыққанын айта кеткен абзал, әрине.
Сондай-ақ биылғы жылдың мамыр айында өзбек тіліне тәржімаланып, «Такланган асарлар» атты жеке жинақ болып жарық көрген ақын шығармаларының тұсаукесер рәсімі өткені естеріңізде болар. Бұл шаралардың барлығы да түптеп келгенде, түбі бір түркі жұртының азаттығы мен бірлігін жырлап, Түркістанның тұтастығын аңсап өткен айбынды ақынның туғанына 125 жыл толуына орайластырылғаны баршаңызға аян.
Форумда «Арыстан айбат» жинағымен қатар Түркі академиясының қолдауымен Астанада жарық көрген Қырғызстанның экс-мемлекеттік хатшысы Осмонакун Ибраимовтың «Айтматов. Последний писатель империи», профессор Қадыралы Қоңқабаевтың «Атлас древнетюркских письменных памятников Республики Алтай», Эмир Наджиптің «Историко-сравнительный словарь тюркских языков 14 века», «Жойылу қаупіндегі түркі тілдері» секілді бірқатар кітаптардың таныстырылымы өтті.
Екі күнге созылған кең ауқымды форумның пленарлық мәжілісінде сөз алған қазақ делегациясы, атап айтқанда Түркі академиясы президентінің кеңесшісі Ержан Исағұлов қазақ, қырғыз елдеріне ортақ мұра «Жаныс-Байыс» жырындағы тарихи деректерге, А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының директоры Ерден Қажыбек түркі тілдерінің туыстығы мен ерекшеліктеріне тоқталса, ақын Баянғали Әлімжанов әйгілі «Манас» жырын жырлап, тыңдаушылардың ыстық ықыласына бөленді. Сөз реті келгенде айтпай кетуге болмас, қазақ манасшысына қырғыз зиялылары айрықша құрмет көрсетіп, орындарынан тұрып, ұзақ қол шапалақтады.
Сондай-ақ белгілі ғалым, көне түркі тарихын зерттеуші Ақеділ Тойшанұлы, «Тұран» университетінің доценті Нұргүл Алдабек Шыңғыс Айтматов шығармаларының көне жырлардағы, ауыз әдебиетіндегі барша адамзатқа ортақ асыл ой-идеялармен тереңнен жалғасатынына тоқталды.
Ош мемлекеттік университетінің ректоры Қаныбек Исаков ғылыми кеңестің шешімімен Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі мен осы академияның аға сарапшысы Қадыралы Қоңқабаевқа Ош мемлекеттік университетінің Құрметті профессоры атағы берілгендігін жариялап, марапат иелеріне құттықтау лебізін білдірді.
* * *
Алыстан естіген кісіге аңыз секілді елестейтін Сүлеймен тауы Ош мемлекеттік университетіндегі кейбір кабинеттер мен аудиториялардың терезесінен ап-анық көрініп тұрады.
Міне, осындай бір сәттерде көне мен жаңаның, кешегі мен бүгінгінің бір-бірімен мәңгілік байланыста екенін айрықша бір тылсым күш арқылы, иә болмаса жұмбақ түйсікпен сезінгендей боласыз.
Батыстан шығысқа қарай созылған таудың ұзындығы, ресми деректерге сүйенсек, 1140 метр көрінеді. Алатаумен салыстырғанда өз алдына оқшау шоқы тәрізденіп көрінетін бұл тауды ел Сүлеймен тағы деп те атайды екен. Яғни, ерте, ерте, ертеде Сүлеймен пайғамбар мекендеген, тау-тасында ізі қалған қасиетті жер дегені болар.
2009 жылы ЮНЕСКО Сүлеймен тауын дүниежүзілік ірі мәдени ескерткіштер тізіміне қосты. Қазір ондағы үлкен үңгірде ежелгі дәуірлерден қалған заттарды көзінің қарашығындай сақтап, көпшілікке көрсетіп отыратын мемлекеттік музей ашылған.
Тау биігіндегі тағы да бір таңғажайып ескерткіш – Тахты мешіті. Оны Оштағы жұрт әйгілі Бабыр сұлтанның үйі деседі.
Сүлеймен тауына саяхаттап келушілер де, зиярат етіп келушілер де көп. Тауды қиялай көтерілетін тас баспалдақтармен мұражайға да, мешітке де қиналмай баруға болады.
Қоштасарда тандыр наны мен ыстық самсасы, дәмі тіл үйіретін жаңғағы мен өрік-мейізі, тәтті қауыны мен қарбызы орталық базардың саудасын қыз-қыз қайнатып жатқан Ош қаласына қимай-қимай қарайсыз.
Нұрғали ОРАЗ,
«Егемен Қазақстан»
