Бұл оқиғаға еліміздің тұрғындары алаңдаушылық білдіріп, апаттың себебіне, одан келетін шығын мен зиянға қатысты көптеген сауал туындап отырғаны белгілі. Осыған орай Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бейбіт Атамқұловпен егжей-тегжейлі сұхбатты назарларыңызға ұсынып отырмыз.
– Өздеріңізге мәлім, қазанның 11-і күні «Союз-ФГ» зымырантасығышын «Союз МС-10» ғарыш кемесімен ұшыру кезінде, ұшудың 122 секундында штаттан тыс жағдай орын алды. Сәтін салғанда, авариялық жүйе ақаусыз жұмыс істеп, ғарышкерлер капсуласы, өздеріңіз білетіндей Жезқазған қаласынан 25 шақырым жерге қонды.
Оқиғадан соң Қазақстан мен Ресей үкіметтерінің арасындағы «Байқоңыр» ғарыш айлағынан зымырандарды жіберу кезінде авариялар болған жағдайдағы өзара іс-қимыл тәртібі туралы келісімге сәйкес, авария салдарын бағалау және жою жөніндегі үкіметтік комиссиялар құрылды. Комиссияларды Қазақстан тарапынан Ішкі істер министрлігі, Ресей тарапынан – «Роскосмос» мемкорпорациясы басқарады.
Сондықтан шығын туралы тек екі елдің үкіметтік комиссияларының бірлескен жұмысының қорытындысы бойынша ғана айтуға болады.
Қазақстандық үкіметтік комиссиясының құрамында 10 министрліктің және Қарағанды облысы әкімдігінің өкілдері жұмыс істеп жатыр. Жұмысшы органы – ІІМ-нің Төтенше жағдайлар комитеті.
Бүгінгі күні зымыранның барлық бөлшектері табылды. Зымыран бөліктері тұрғындары жоқ аудандарда құлаған, оқиғадан зардап шегушілер болған жоқ.
Атап айтар болсақ, «Союз-ФГ» зымыран тасығышының бірінші сатысы (төрт бүйірлік блок) штатты құлау ауданына – Жезқазған қаласынан оңтүстік батысқа қарай Қарағанды облысының Ұлытау ауданы аумағына құлады. Екінші саты, зымыранның басқы бөлігі және ғарыш кемесінің тұрмыстық бөлігі Талап ауылынан 16 шақырым және Жезқазған қаласынан 28 шақырым қашықтыққа құлады. Үшінші саты және ғарыш кемесінің аспаптық-агрегаттық бөлігі Талап ауылынан 19 шақырым және Жезқазған қаласынан 35 шақырым қашықтықта құлады.
– Зымыран апаттарының қоршаған ортаға зияны туралы экологтар талайдан айтып, дабыл қағып келеді. Жұртшылықты ең алдымен алаңдататыны да осы. Бұл жолғы оқиғадан келетін экологиялық шығын туралы не айтар едіңіз?
– Зымыран бөліктері құлаған жерлердегі экологиялық жағдайды бақылау үшін оқиғаның алғашқы күнінен бастап Қорғаныс және аэроғарыш министрлігі Аэроғарыш комитетінің «Ғарыш-Экология» ғылыми-зерттеу орталығы» РМК экологиялық тобы жұмыс жасап жатыр.
Бұл орталықтың экологтары ресейлік «ЦЭНКИ» ФМБК және «ВПК «НПО машиностроения» АҚ кәсіпорындарының мамандарымен бірге зымыран ұшырудан бір күн бұрын штаттық ұшырулар кезінде тексеру жүргізуге дайын болған. Апат болған кезден бастап қазақстандық экологтар оқиға орнында қажетті жұмыстарды жүргізіп жатыр.
Қазіргі күні аталған аумақта радиациялық бақылау жүргізілді және радиациялық фон қалыпты екені анықталды. Талдау жасау үшін топырақ пен ауа үлгілерін алу жұмыстары аяқталды. Үлгілер Жезқазған қаласы зертханасына химиялық-талдау зерттеуіне жолданды. Қазіргі кезде талдау нәтижелерін күтіп отырмыз.
– Экологиялық шығынның көлеміне қатысты алдын ала болжамдар бар ма? Шығын келтірілгені анықталған жағдайда оның өтеуі бола ма?
– Жоғарыда айтып өткендей, шығын қазақстандық және ресейлік үкіметтік комиссиялар жұмысының шеңберінде жүргізіліп жатқан экологиялық тексеру қорытындысынан кейін нақтыланады. Шығынды есептеуді экологиялық топ қорытындылары негізінде қоршаған ортаны қорғау саласының уәкілетті органы – Энергетика министрлігі жүргізеді. Экологиялық шығын анықталған жағдайда оны Ресей тарабы өтейді.
– Апат салдарын жою бойынша қандай шаралар жасалып жатыр?
– Қазіргі уақытта зымыранның бөлшектерін жинау және оларды құлау ауданынан шығару жұмыстары жүргізілуде. Алынған қоршаған орта нысандары үлгілерінің талдау қорытындысы бойынша үкіметтік комиссиялар апат салдарын жою жұмыстарының көлемі мен мерзімін анықтайтын болады. Бұл іс-шараларды іске асыру Ресей қаражаты есебінен жүргізіледі.
– Әдетте мұндай оқиғалардан кейін зымырандардың ұшырылуы тоқтатылатынын білеміз. Бұл жолы қалай болады?
– Иә, келісімге сай апат болған жағдайда Ресей оның себептерiн анықтағанға дейiн дәл осындай зымыран түрлерiн ұшыру тоқтатылады. Ұшыруды әрі қарай жалғастыру апат себебі анықталып, осы үлгiдегi зымырандарды бұдан әрі ұшыру қауiпсiздiгi қамтамасыз етілгенде ғана Қазақстанның келiсiмi бойынша басталуға тиіс. Осы жылдың соңына дейін «Союз» зымыран тасығышының үш ұшырылымы жоспарланған. Әзірше олардың нақты мерзімдері туралы айтуға ертерек.
– Апаттың нақты неден болғаны анықталды ма?
– Әзірше нақты себептері ресми айтылған жоқ, бірнеше нұсқасы қарастырылуда. «Роскосмос» арнайы құрған комиссия себептерін анықтап жатыр. Қазір телеметрияның деректерін анықтау жұмыстары жүргізілуде. Алдын ала мәліметтер бойынша апат зымыран тасығыштың бірінші сатысының төрт блогының біреуінің екінші сатыдан штаттан тыс бөлінуінен болған. Зымыранның барлық қажетті элементтері Самара қаласына жөнелтілді.
– Тексеру қорытындылары шамамен қашан белгілі болады деп ойлайсыз?
– Қазіргі күні зымыранның қажетті бөлшектері дайындаушы зауытқа жіберілді, сонымен қатар Ресей зымыран дайындау бойынша құжаттама мен телеметриялық деректерді зерттеп жатыр. Менің ойымша, зерттеулер нәтижелері 2-3 аптадан соң белгілі болып қалуға тиіс.
– Осындай штаттан тыс жағдай болған кезде министрлік тарапынан жасалатын іс-қимылдың арнайы тәртібі немесе бағдарламасы бар ма?
– Әрине екі елдің үкіметтері арасындағы іс-қимыл тәртібіне сай әрекет етеміз. Бұл тұрғыда министрліктің Аэроғарыш комитетінің мамандандырылған кәсіпорны – «Ғарыш-Экология» ҒЗО» РМК үлкен рөл атқарып келеді.
Сонымен бірге ұшырылым болардан 5 тәулік бұрын Ресей тарабы ол туралы бізге хабарлайтынын және біздің тиісті қызметтер мен бөлімшелер жоғары деңгейдегі әзірлікке көшірілетінін атап өткім келеді. Қазақстанның күштері мен қызметтері қажет болған жағдайда кез келген уақытта Ресей Федерациясына көмек көрсетуге әзір болды.
Бұл жолы Ресей тарабы қажеттілік болмағандықтан Қазақстан құтқару қызметінің көмегінен бас тартты. Ғарышкерлер орналасқан аппараттың қонған жеріне Жезқазған, Байқоңыр және Қарағанды аэродромдарынан экипаж мүшелерін іздеу үшін Ан-12 ұшағымен және МИ-12 тікұшағымен арнайы құтқару тобы жолданды.
– Шығын жоқ десек те, зымыран тасығыштың екінші сатысы Талап кентіне тым жақын құлады. Тұрғындар денсаулығына, сол жердің табиғатына еш салдарын тигізбейді деп айта аламыз ба? Оны зерттеп, анықтау жұмыстары жүргізіле ме?
– Иә, шынымен екінші саты бөлінген құлау ауданының аумағына, Талап кентінен 16 шақырым және Жезқазған қаласынан 28 шақырым қашықтыққа құлады. Бұл жерде 12 қазан күні экологиялық тексеру жүргізіліп, қоршаған орта нысандарының үлгілері алынды.
Сонымен қатар 11 қазанда зымыран тасығыш ұшырылымынан кейін Жезқазған қаласының және Талап кентінің тіршілік ету ортасының жағдайы тексерілді. Тексеру қорытындысы бойынша ластану дерегі анықталған жоқ. Зымыран бөлшектері құлаған жерлердегі қоршаған ортаның жағдайын бақылау жұмыстары әлі де жалғасуда.
– Зымыран тасығыштың отыны ше, ол сол маңға төгілген шығар? Халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға оның зияны тимей ме?
– «Союз» зымыран тасығыштарының отыны керосин мен сұйық оттегіден тұрады. Өзіңізге мәлім, оттегі – қалыпты жағдайларда атмосфералық ауаның құрамдас бөлігі. Керосин болса уыттылығы 4 санатты, қауіптілігі аз отын. Мұнай өнімдеріне тән қасиетке сәйкес, жанған керосиннің уытты әсері әлсіз. Жалпы, оқыс жағдай кезінде, яғни ұшудың 122 секундында ондағы керосиннің қалдығы 22 тонна болған.
– Осы жолы ғана емес, жалпы, осыған ұқсас оқиғалар болған кезде қоғам тарапынан «Байқоңыр» ғарыш айлағының жұмысын тоқтату керек деген пікірлер айтылатыны жасырын емес. Осы мәселеге қатысты не айтар едіңіз?
– Бұған қатысты айтар болсақ, мәселенің маңызын кеңінен ойлауымыз керек. Ғарыштық ұшырулар – біздің еліміз бірте-бірте қосылып келе жатқан өте маңызды қызмет саласы.
Қазіргі уақытта технологиялық тұрғыдан дамыған озық елдердің арасында ғарыштық технологиялар бойынша үлкен бәсеке жүріп жатыр. Әлем енді 10-15 жылдан кейін бұл салада кімнің мерейі үстем болатынын, ғарышты кім бақылайтынын анықтау үстінде. Мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық әл-ауқатының да қандай болмағы көбінесе ғарыштық технологиялардың даму деңгейіне байланысты болатыны қазірдің өзінде белгілі.
Сондықтан еліміздің тұтас ғарыш бағдарламасының бөлігі болып табылатын «Байқоңырдағы» ғарыш бағдарламасынан бас тартуға болмайды. Ғарыш бағдарламасын іске асыру әсіресе бүгінгідей жаппай цифрландыру дәуірінде мемлекеттің технологиялық даму деңгейін арттырудың бірден бір мүмкіндігі десек те болады.
– Жұрт арасында «зымыран ұшқан сайын ауа райы өзгереді» деген сөз бар. Бұл туралы не айтар едіңіз? Байқоңырдан зымыран ұшуы, соның ішінде осындай апаттар метеожағдайға әсер ете ме?
– Бұл мәселе туралы бұдан бұрын бірнеше рет айтқанбыз. Зымыран ұшулары ауа райына әсер етпейді. Мұны қазақстандық және ресейлік ғалымдар «Қазгидромет» РМК мен бірлесе зерттеп, «Байқоңыр» ғарыш айлағынан ұшырылатын барлық ұшырулар Қазақстанның метеожағдайына әсер етпейтінін дәлелдеген.
– Осы апаттан соң Ресей «Протон» зымыран тасығышын қайта ұшыруды жоспарламай ма?
– Бұл ең алдымен Ресей тарабына қойылатын сұрақ. Әрбір зымыранның жүк көтергіштігі бойынша өз сипаттамалары бар, ұшыру жоспарлары және келісімшарттар соны ескере отырып қалыптастырылған деп айта аламын.
– Жалпы, осы зымыран тасығышқа жанармай құю барысына біздің тарап қатыса ма?
– Әрине қатысады. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан ұшырылатын барлық зымырандарды жөнелткен кезде экологиялық жағын қарауға біздің «Ғарыш-Экология» мекемесі атсалысады. Соның ішінде зымыран тасығышқа жанармай құю барысын да бақылайды.
– Бүгінге дейін Байқоңырдан ресейлік зымырандарды ұшыру кезінде қанша апат болды?
– «Байқоңыр» ғарыш айлағын жалға беру кезеңінде, 1994 жылдан бері 8 авария болды, оның 2-еуі «Союз», 1-еуі «Зенит», 4-еуі «Протон» және 1-еуі «Днепр» зымыран тасығышы.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Қамбар АХМЕТ,
«Егемен Қазақстан»
