Бізге белгілі әрі белгісіз Горький (жалғасы)

Өмірдегі және шығар­машы­лықтағы драма

«Театрдың туылуы» атты кітабында МХАТ-тың негізін салу­шылардың бірі әрі Остров­скийдің, Чеховтың, Толс­той­дың, Горькийдің пьесаларын реформаторлық жоғары та­ным деңгейімен сахналап, олар­дың шығармаларына  өлмес ғұмыр сыйлаған В.Немирович-Данченко бүкіл театр болып Ял­таға, Чеховтың көңілін сұрау­ға барған кезінде кенеттен Горь­кий­мен танысқанын, сол та­ныс­тықтары шығармашылық дос­тық­қа ұла­сып, оған бір емес, бір­неше пьеса жаздырғанын айтады.

«Ялтаға келген соң, театр ар­тистерін қонақүйге орналастырып болдым да, чемоданымды нөмірге қоя салып, Чеховпен жо­лығу үшін ол тұратын үйді асығыс іздеуге шықтым. Сыр­қаттанып жүрген оның кешкі сағат тоғызда ұйықтауға жататынын білгендіктен, мекенжайы жазылған қағазды қолыма ұстап, көше-көшені кезіп, қыр басына салынған деп естіген Чеховтың дачасын таба алмай әуре болдым. Қараңғылықта сұрай қоятын да адам жоқ. Жоғары өрлеп келе жатқанымда төмен қарай түсіп келе жатқан адамның сұлбасын көріп қалдым. Ол тура маған қарай келе жатты. Бойы ортадан жоғары, үйрек тұмсықты, қою жирен мұрты бар, қорғасындай салмақты қоңыр дауысты, Волга бойына тән «о» әрпін ерекше ырғақпен айтатын, аяғында биік өкшелі етік, үстінде матрос плащы бар. Чеховтың дачасының қайда, қай жерде екенін ол сау­сағымен түрткендей анық көр­се­тіп берді.

Мен келгенде Чехов есікті өзі ашты.

– Горький қазір ғана үйден шық­ты. Ол сені ұзақ күтіп еді, – деді Чехов амандық-саулықтан бұрын.

Чеховтың вилласын анық көр­сетіп берген әлгі кісі – Горь­­кий екен. Алакеуімде мен оны тани алмап едім. Ол кезде Горь­кийдің портреті кең тарал­маған еді».

Горь­кий пьесаларының қалай жазылып, қалай қойылғаны туралы айтпас бұрын, жазушының сол кездегі сергелдең халінен хабар бере кетудің ешқандай артықшылығы бола қоймас.

* * *

1900-жылдары Горький айдау­да болатын. Жандармерияның шешімі бойынша  ол тек Ниж­ний-Новгородта немесе сол гу­­­бернияға қарасты уездік қала Ар­­замаста ғана тұруына рұқсат етілген-ді.

Театр труппасымен Ялтада өте жақын танысып, Чехов пьесаларын ерекше ықыласпен кө­ріп шыққан Горький театрға ар­нап «бірдеңе» жазуға уәде бер­ген еді. Кейіннен Немирович-Дан­ченко Горькиймен жолығу үшін Арзамасқа әлденеше рет барып жүріп, ақыры оған пьеса жаздырып алады.

Горький  саяси сенімсіз адам ретінде қуғында жүргендіктен би­лік өкілдері, әсіресе Петер­бург шенеуніктері оған қырын қарап, онымен қандай да бір қарым-қатынасқа түскен қа­уымға да қауіпті топ ретінде қа­­рай бастады. Сөйтіп Ресей қо­ғамы екіге бөлінді – Горькийді жақ­таушылар және оны жек кө­рушілер. Оның алғашқы пьесасы – «Мещандар» сахнаға қойылғанда ерекше оқиға орын алады.

Қойылымды көруге Горький шығармаларын бағалай­тын­дармен қатар, оның атын естігісі  келмейтін шенеуніктер үлде мен бүлдеге малынып, бриллиантқа көмілген ханымдарын қолтықтап, театр табалдырығын аттады. «Өнерде де, театрда да, көркем әде­биетте де шығармаға атақ-даңқты әйел қауымы жасайды» деген жазылмаған қағида рас екен. Горький десе құлағын басатын күйеулерінің құлақтарының құрт етін жеп әрі Көркем театрға барып, сол кезде модаға айнала бастаған Горький шығармаларын тамашалауға көндірген еді.

Нағыз көркем шығарма – әрқашан бүлікшіл. Ол өмірде қа­тып қалған қағидаларды қа­қырата бұзып келеді. Ол қар­сыластарын да, жақтау­шы­ларын да өзімен бірге шұбырта ертіп келеді.

Петербургтің үлкен драма теа­трында қойылған «Мещандар» нағыз «бүлікшіл» қойылым болды. Соған қарамастан қарсыластар мен жақтаушылардың, тіпті немқұрайды тоғышарлар мен скептиктердің басын  бір залға түгел жинаған қойылымға айналды.

Нағыз өнердің арқасында аса таңғаларлық саяси үш бұрыш бір жерге тоқайласты: Петербург, Театр және Максим Горький.

Горькийдің жеке басы­ның­ драмасы сахнада драма­лық си­туацияға ауысып, көрермен­дердің бәрін бірдей әуелі саспенс­ке, қойылым соңында катарсиске «шомылдырып», ақ жағалылар мен қара жағалыларды, фрак кигендер мен қоңыр шекпенділерді, бриллианттары жарқ-жұрқ етіп көз шағылыстырған мойындар мен ақ білектерді, қысқасы, ақ сүйектер мен қара сүйектерді тазартып шығарды. Олардың бә­рі театрға кірген кездегіден бас­қаша адам болып шықты.

Ялтадағы  кездесу мен «Ме­щан­­дар» аралығында Горь­кий­дің атақ-даңқы шарықтап өсе бастады. Соның нәтижесінде Мак­сим Горький Академияның құр­метті мүшесі болып сайланады.

Горький өмірінің кезекті дра­­­масы басталды. Ұлы князь­ Кон­стантин (Романов) Ака­де­мия­ның президенті болатын. Оған жоғары жақтан қысым көр­сетіліп, ол Горькийді құрметті мү­шеліктен сызып тастайды. Оның бұл қылығы жұртшылық наразылығын туғызып, Чехов пен Короленко Академия мүше­лігінен кететіндіктерін білдірді.

«Мещандардың» кезекті қо­йы­лымдарының бірінде ұлы князь­дің мынадай өрескел ше­шіміне наразы жұрттың жаппай демонстрацияға шығу қаупі төнді. Мұндай қауіптің алдын ала­тын бір-ақ шара бар еді. Ол – пьесаның қойылуына тыйым салу.

Солай болды да. Цензура «Ме­щандар» пьесасын сахнадан алдыртып тастады.

Театр мен билік арасында ұзақ­қа созылған әуре-сарсаңнан соң әрі қойылымды біржола жа­уып тастау жұртшылық нара­зылығын өршіте түсуі мүмкін деген театр ескертуінен кейін, цен­зура амалсыздан пьесаны қою­ға рұқсат береді. Онда да өте шектеулі түрде – абоненттер ар­қылы ғана.

«Мещандардың» (алғашқы нұсқасы «Мещан» деп аталған) премьерасы саяси толқуларға себеп болды. Комиссаржевская театрындағы премьерадан соң зал толы жастар Горькийдің айдауда жүргенін біле тұра әдейі  «Автор! Автор! Автор!» деп айғайлап, сахнаны жаптырмай қойды. Пьесаның тақырыбы бір отбасының өміріне арналғанмен оның финалы езілген жұмысшы тобының, қарапайым еңбек ада­мының ауыр тұрмысы, кедей­ші­лік өмір көрермендердің санасын оятып, халықтың қайыр­шы­лықта өмір сүріп жатуы само­державиенің халықпен санас­пайтын саясаты деп қабылдап, кейбір ашу-ызаға булыққан жас­тар «Жойылсын самодержавие!», «Жойылсын ұлы князь!» деп ай­ғайға басты. 

Пьесадағы жұмысшы Нилдің айт­қан сөздері халық арасына мақал боп тарады.

«Честными людьми командуют свиньи, дураки и воры». «Прав не дают, права берут». «Человек должен сам себе завое­вать права, если не хочет быть раздавленным». «Человек – звучит гордо». 

Бүгінде де мәнін жой­ма­ған­ бұл қанатты сөздер жұмыс­шы­ Нилдің аузымен айтылатын Горькийдің мақалға айналған мағынасы терең аса құнды тір­кес­тері.

Горький шығармаларына де­ген цензура күшейген сайын оның ел ішіндегі атақ-даңқы жел үрлеген өрттей қаулап өсе түсті. Оның себебі не? 

Уақыт. Заман. Шығарма

Әрбір ұлы жазушыны за­манның өзі тудырады. «Міне, мен осындаймын. Сен мен туралы жаз. Ол сенің қолыңнан ке­леді» деп сыбырлайды заман жазушыға. Жазушы заман та­лабын орындауға кіріседі. Заман талабын, уақыт рухын табиғи түрде орындауға кірісе отырып, осындай ұлы міндетті  мойнына алған жазушы сол міндетті міндет деп түсінбеуі мүмкін. Ол – табиғи  инстинктің «тұтқыны» ретінде жазуға отырады. Өзінен мыңдаған жылдар бұрын өтіп кеткен тарихты жазса да, инстинкт тұтқынына айналған шынайы суреткер, сол тарих арқылы өз заманының проблемасын қозғамай қала алмайды. Өзін саясаттан тыспын  деп ойлайтын жазушының өзі саясатқа шығармалары арқылы көзқарасын білдіріп қалғанын байқамайды, тіпті саясаттан тыс­қары болудың өзі – саясат.

ХІХ ғасырда 32 жыл,  ХХ ғасырда 36 жыл өмір сүрген Горь­кий кезеңі буырқанған оқи­ғаларға толы болды. 1825  жылғы декабристер көтерілісінің ел ішінде басыла қоймаған самодер­жавиеге деген қарсылық, 1905 жылғы революция (тарихта «Қан­ды жексенбі» деп аталған), орыс армиясының орыс-жапон соғысында ойсырай жеңілуі, 1914 жылғы Германияға қарсы соғыстың Ресей үшін масқара бітіммен аяқталып, оның соңы 1917 жылғы революция, Ленин бастаған большевиктердің би­лік­ті басып алуы, азамат соғы­сындағы қызыл қырғын, ел ішін жайлаған ашаршылық, Кеңес өкіметінің қанды қырғын арқылы билікке толық қол жеткізуі, ком­мунистердің шіркеу мен ме­шіттерді қиратып, құдайсыз, атеис­тік мемлекет құруды шындап қолға алуы, басқа да толып жатқан солақай саясаттарды бас­тан кешіруіне тура келген Мак­сим Горький, қарапайым ха­лықтың әлеуметтік теңдікке қол жеткізіп, идеалды қоғам құру мақ­сатындағы күресі мен сол кү­рес жолындағы қантөгістері текке кеткенін, «пролетариат дик­татурасы» жеке адамдардың, әсіресе Сталиннің диктатурасына айналғанын түбегейлі түсініп, «сырты бүтін, іші түтін», яғни ішкі қайшылыққа толы кезеңде ғұмыр кешті.

Ол қандай қайшылықтар жә­не ол қайшылықтардың қандай траге­дияға әкеп соқтырғанына кейінірек тоқталамыз.

Замандастарының естелігі бойынша М.Горькийдің даңқы оны жақтаушылардың  арасында ғана емес, жауларының арасында да арта түсті. «Ме­щандардың» зор табысына қарамай, ол бұл пьесасына баса назар аудара қоймаған се­кілді. Әрі Көркем театрдың талап-тілегі бойынша, ол «кедейлер мен жалаңаяқтардың» тіршілігіне арналған жаңа пьеса жазуды шындап ойлай бастады.

Ол Нижний-Новгород губер­ниясының кішігірім уездік Ар­замас қаласында айдауда жүрген кезінде «жалаңаяқтардың» өмі­рінен жазылған «Өмірдің  шы­ңырауында» деп аталатын драмасын жазып бітіреді. Бұл – 1902  жылдың тамыз айы еді. Кейіннен ол пьесаның атын «Шыңырауда» деп өзгертті («На дне жизни» – «На дне»). Пьесаны алу үшін Арзамасқа арнайы келген Немировичке ол шығарманың бірінші актісін оқып береді.

«Жалаңаяқтар мен қайыр­шылардың» өмірі – Горькийдің  өскен ортасы. Ол бұл пьесаны зор ынтамен, зор шабытпен жазып шықты.

Пьесаны театрға әкеп оқыған­да бүкіл театр ұжымы оны ду қол­ соғып, орындарынан тұрып қуа­на қарсы алады. Мұндай репертуар театрға ауадай қажет еді. Бұған дейін халықтың ең төменгі сатысындағы кедейлер мен жаны жаралы жарлылардың өмі­рін көрсетуге арналған шы­ғар­ма жоқ еді. Пьесада ашылған қара­пайым халықтың ащы тұрмысы мен ащы айғайы, ескілік пен жаңа­лықтың ашықтан-ашық жазылған наразылығы жан-жақ­ты көрсетілген еді.

Горькийдің бұл пьесасы да «Мещандар» секілді шықпай жатып биліктің қарауына ілікті. Театр репетицияға кіріспей жатып цензурамен арпалысып кетті.

Цензура пьесаның қойылуына тыйым салды. Заман солай еді. Пьесаның тақырыбы аса қауіпті та­қырып ретінде қабылданды. «Кедейлер мен жалаңаяқтардың» қиын да ауыр тұрмысын сах­наға шығару – онсыз да Ресей аспанында күннен-күнге екпін алып келе жатқан «жұмысшы нара­зылығын» өршіте тү­суі мүмкін деген үрейден би­лік өкілдері пье­саның репе­тициясының өзіне рұқ­сат бер­меді.

Театр мен билік арасында­ тағы да тайталас басталды. «Горь­­­кийдің жаңа пьесасына тыйым салыныпты» деген хабар жұрт­­шылық арасына лезде тарап, әр жерден наразы топтар көшеге шы­ға бастады.

Мәскеу көрермендері тағы да екі топқа бөлінді – жақтаушылар мен қарсы топқа. Ел ішіндегі осын­дай дүрбелеңді пайдаланып театр басшылары мен сол кездегі  беделді тұлғалар тиіс­ті билік өкілдеріне: «Егер пье­саға біржола  тыйым салатын бол­сақ, наразылықты одан бетер кү­шейтіп алуымыз мүмкін» деген қауіпті төндіре айтып, ақыр соңында «Шыңырауда» драмасы сахнаға жол тартты. Пьеса қиын жазылды. Ре­пети­ция одан да қиын өтті.

Бүкіл театр «Шыңырауды» шың­ға шығаруға бар күштерін аянбай жұмсады. Қойылымдағы басты рөлді ойнаушылар да, тобыр ішіндегі топ-топ болып жүрген жалаңаяқ бейнесіндегі актерлер де, бұзақылар мен бас­бұзарлар да ерекше шабытпен ойнап, іште тұнған ақыл-ой мен ашу-ызаны халықтың қарапайым тілімен құйқылжыта жеткізіп, ол сөздердің астарын­да жатқан революциялық на­разылық рухын жанамайлап көрсету арқылы, шындық өмір­ді өнер тілі арқылы ше­бер­­лікпен жеткізген қойылым «Шы­ңы­раудың» идеясын шын­дық шы­ңына шарықтата көтерді. Өмір театрдың сахнасына көшіп ке­ле салғандай болды. Ондай шын­дыққа иланбауға ешкімнің мұршасы қалмады. Пьесадағы оқиғалардың дамуы мен ши­рығуындағы мотивацияның нақ­тылығы сондай, спектакль­ біткенде көрермендер отыр­ған орындарынан қалай тұ­рып кеткендерін білмей, зал ішін жарып жіберердей дүр­кірей қол соқты. Овация! Горь­кийдің түбе­гейлі жаулары да сол овацияға қалай қосылып кеткендерін өз­дері де байқамай қалды. Қо­йы­лым басталғанға дейін Горь­кийдің жаулары боп келген скеп­тиктер спектакль біткенде Горькийдің достарына айналды. Мұндай өзгерісті теория тілімен айтқанда катарсис деп атаймыз.

Горькийдің өзі мынандай күт­пеген табыстан басы айналып, актерлерді кезек-кезек сүйіп, көпшілік алдында қайта-қай­та тағзым етіп, шымылдықты жап­қызбай тұрып алған көрер­мендерге «Болды!» дегендей қо­лын көтергеніне қарамастан жер тепкілеп тұрып алғандарды қалай сабырға шақырудың ретін тап­пағандықтан сасқалақтап қалтасынан папиросын  шығарып, сол жерде темекісін тартып, одан да болмаған соң: «Хорошо! Черт подери! Хорошо, черт подери!» деп айғайлап жібергенін де байқамай қапты.

 (Жалғасы бар)

Дулат Исабеков, 

жазушы