Нәзір Төреқұлов – өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары жарқырап шыққан жас қазақ қайраткерлерінің шоғырындағы ең ірі тұлғаларының бірі. Мемлекет және қоғам қайраткері Н.Төреқұлов туралы, оның ерен еңбектері мен дипломатиялық қызметтері жөнінде дипломат, ғалым Тайыр Мансұров үлкен еңбектер жазды. Н.Төреқұловтың өмір жолын терең зерттеп, зерделеп, ол туралы бірнеше кітаптарын орыс, ағылшын, қазақ тілдерінде баяндап, әлемге жәрия етті. Бұл жөнінде Ресейдің көрнекті мемлекет қайраткері, академик Е.Примаков былай деп баға береді: «Әрбір мемлекеттің сыртқы саясаты өткеннің тәжірибесіне сүйенсе, өзінің дипломатиялық мектебінің тұтас бір ұрпақтары жасаған амалдар мен әдістерді пайдаланса ғана барынша тиімді болмақ. Міне, осы тұрғыдан алғанда, бізден тым алыс та емес аса маңызды оқиғаларды ұмыта салу ештеңемен ақтауға болмайтын нәрсе. Мысалы, Кеңес Одағы мен Сауд Арабиясы арасында қарым-қатынас ондаған жылдар бойына «елеусіз қалып», тек 1990 жылы толық көлемінде қалпына келтірілгені мәлім. Ал, бұл қатынастар өткен ғасырдың 20-30 жылдары, тұтас он жылдай уақыт бойы қарқынды өрлеп, шын мәнінде әріптестік қатынастар болды. Қандай да бір мемлекетке қатысты саяси бағдар көбіне оны кім және қалай жүзеге асыратындығына байланысты болады. Бұл ретте КСРО-ның Сауд Арабиясындағы өкілетті өкілі Н.Төреқұловтың аса көрнекті рөлі даусыз. Сол жылдардағы басшылықтың ислам жеріндегі өз өкілі ретінде, біріншіден, діннің барлық қалтарыстарын терең түсінетін, екіншіден, аса зиялы, білімдар, революция ісіне адал мемлекет қайраткерін саналы түрде таңдап алған кадр саясатына да тиісті бағасын беру керек. Бұл өзін толайымен ақтаған таңдау еді. Нәзір Төреқұлов сегіз жыл бойы (1928-1936) өз елінің Сауд Арабиясындағы лайықты өкілі бола білді – бұл сол уақыттағы рекордтық мерзім... Н.Төреқұловтың еңбекқорлығы, батыл ойы, жергілікті шейхтермен қатар, «антогонистердің» – Англиядан, басқа да Батыс елдерінен келген дипломаттардың тілін тапқан шеберлігі қайран қалдырады. Өкілетті өкіл қорольмен, оның ұлдарымен де етене жақындасады. Ең ауыр тапсырманың өзін орындауға дайын тұру, туындайтын мәселелерді шын мәнінде мемлекеттік тұрғыда шешуге ұмтылу Н.Төреқұловты кеңестік «алғашқы толқын» дипломаттары арасындағы жарқын тұлғаның бірі деуге негіз береді».
Нәзір Төреқұлов өзінің тынымсыз іскерлігі, ізденімпаздығы, жасампаздығы мен өмірде жиған мол тәжірибесінің арқасында, ол жасындай қысқа ғұмырында туған халқы мен Отанына пайдалы көп іс тындырды. Оның тұлғасы Абай мен Шоқанның ұлы мұрасының ықпалымен, Әлихан, Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Жүсіпбек және басқалармен рухани дидарласу арқылы қалыптасты. Н.Төреқұловтың саясаткер ретінде қалыптасуы ХХ ғасырдың 15-20 жылдарына – аса күрделі, қым-қуыт, ғаламшардың алтыдан бір бөлігінде ауқымды әлеуметтік тәжірибе – жаңа қоғам орнату тәжірибесі жүргізіліп жатқан уақытқа тұспа-тұс келді. Осынау қиын, Орталық Азияның халқы үшін болашақ тағдырды айқындайтын кезеңде Н.Төреқұлов Түркістандағы ең жоғары мемлекеттік һәм партиялық қызметте болды. Оның өз мұратынан ешқашан айнымайтын ұйымдастырушылық және насихатшылық қабілеті алғаш рет тап осында байқалды. Ол өзінің мұратына сай ғұмыр кешіп, еңбек еткен, жарқын болашаққа, әділеттің салтанат құруына сенген.
Қазақ қайраткерінің Түркістан халықтарының басын біріктірудегі тарихи еңбегі орасан зор. Акмал Икрамов, Абдулла Рахымбаев, Қайғысыз Атабаев және Түркістан өлкесінің басқа кемеңгер көсемдерімен етене араласқан Нәзір, осы өлкедегі бірігу үдерістеріне нақты ықпал ете алатын, солай етті де.
ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарында Түркістан Республикасын басқарып тұрғанда Н.Төреқұлов ірі қалаларда Ташкентте, Түркістанда, Пішпекте (қазіргі Бішкек), Алматыда, Шымкентте, Қызылордада, Әулиеатада (қазіргі Тараз), Ашхабадта, Самарқанда, Душанбеде, Қоқанда, Хорезмде, Бұқарада көптеген оқу орындарын, мектептер, коледждер мен институттар ашуға атсалысты, тер төкті, білім шырағын жақты. Жоғарыда аталған шаһарларда газет-журналдар редакциялары құрылып, жаңа баспаханалар ашылды. Шаруаларға, дихандарға жер үлестері бөлініп, ауыл шаруашылығы қолға алынды. Фабрикалар мен зауыттар салына бастады. Жұмысшылар тобы пайда болды.
Айта кету керек, маркстік дүниетанымды берік ұстанған Нәзір Төреқұлов Түркістан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы болып істеген жылдары жаңа өкімет пен діннің ықпалдастығында саналы мәмілеге қол жеткізу жолында ғаламат жұмыс атқарды. Оның республиканың барлық ұйымдарында демалыс күнін жексенбіден жұмаға ауыстыру туралы қаулыға қол қоюды ұйғаруы – оның азаматтық батылдығы мен көрегендігін айғақтайтын шара.
Ағартушы, қөсемсөзші ретінде Н.Төреқұловты Түркістандағы ұлттық тілдер тағдыры толғантпай тұра алмаған. Ол тұрғылықты этностардың тілдеріне мемлекеттік мәртебе берілгеніне, іс қағаздарының жергілікті халық тіліне көшірілгеніне, ұлттық мектептер мен кітап өнімдерінің, бұқаралық ақпарат құралдарының қатары өскеніне шынайы сүйсінді. Жаңа түркі әліпбиі жөніндегі комиссияның төрағасы ретінде араб жазуынан латыншаға көшудің қажеттігін негіздеді. Латыншаға көшірудің барлық түркі этностарына, ұлттық сезіміне, жазба мәдениетіне қатыстылығын анық біліп, дайындық кезеңінің басты міндеті бір жағынан үгіт-насихатқа мейлінше зейін қою, латыншаға көшуге көмектесетін жергілікті ұйымдастыруды нығайту, екінші жағынан жаңа түркі әліпбиіне көшуді ғылыми негіздеуді қамтамасыз ету деп санады.
Орта Азияда күн санап өсіп келе жатқан Түркістан республикасының ғұмыры ұзаққа бармады, небәрі төрт жылға жуық жасады. Республиканың негізгі бөлігін құраған ұлттардың саяси басшыларының арасындағы өзара келіспеушіліктер мен бірін-бірі түсінбеушіліктер, араздастықтар болды. Әр ұлттың серкелері өз алдына дербес республика болуды, сөйтіп әрқайсысы өз алдына басшы болғанды мақсат тұтты. Бұндай көзқарастар Мәскеудегі Одақ басшыларының шовинистік ой-пиғылдарымен сәйкес келген еді. Себебі, Мәскеудегі басшыларға «үй ішінен үй тігіп отырған, күн санап өсіп-өркендеп келе жатқан мемлекет» қай жағынан алып қарағанда да мүлдем керек емес болатын. Өкінішке қарай, Түркістан республикасы 1922 жылдың соңғы айларында таратылды.
Тарихта тек толағай тұлғалар ғана айтулы із қалдырады. Н.Төреқұлов 1922-28 жылдары Мәскеу қаласында КСРО Орталық Атқару Комитеті жанындағы Орталық баспа басқармасының төрағасы қызметін атқарды. Ол өзіне жүктелген жауапты істі жете бағалап, жаңа кеңестік мемлекетте ұлттық мәдениеттерді дамытудағы маңызын тамаша түсінген еді. Орталық баспаның 5 жылдығына орай 1928 жылы маусым айында өткен мерекелік мәжілісте оның басшысы ризашылықпен былай дейді: «... Орталық баспа әртүрлі ұлттардың сан миллиондаған бұқарасының кеңес мәдениетінен сусындауына жүйелі жол салып берді, өзі құрылған қысқа мерзімде бірде бір елде болып көрмеген кітап өнімдері базасын жасай алды. Бес жылда ол оқулық, ғылыми бұқаралық, қоғамдық-саяси, көркем, ауыл шаруашылық және басқа әдебиеттің 59959713 данасын 50-ден астам ұлт тілдерінде шығарды. Кітап өндірісін жасау, нығайту және дамыту ісімен қатар Орталық баспа ұлттық мерзімді басылымдар жасап, оларды жақсарту және тарату мәселелеріне байыпты көңіл бөліп келеді. Қазіргі кезде ол 12 тілде 21 мерзімді басылым шығарып отырғанын айтсақ та жеткілікті».
Н.Төреқұлов КСРО-ның Сауд Арабиясы Корольдігіндегі өкілетті өкілі (1928-1936) болып қызмет атқарды. Н.Төреқұловтың Кеңестік өкілетті өкілдің Сауд Арабиясындағы аса бедерлі қызметі дипломаттардың келешек ұрпағына өлмес үлгі-өнеге болып қала береді.
Нәзір Төреқұловтың қысқа болғанымен нұсқа ғұмырын ой елегінен өткізе отырып, оның бойында саяси көшбасшының, көрнекті оқымыстының және публицистің, дарынды дипломаттың нышандары жас кезінен-ақ байқалғанын айту керек.
Болашақ дипломаттың саналы ғұмырының әу басында оған өз ісіне берілген және елінің, халқының мүддесіне қызмет етуге даяр кісілер жолықты. Бірінші дүниежүзілік соғыс пен азамат соғысының сұрапыл жылдарында, сондай-ақ Түркістанда Кеңес өкіметінің орнығуы кезеңінде жиналған саяси күрес тәжірибесі – мұның баршасы, сөзсіз, тағдыр оны жоғары мемлекеттік қызметтерге, кейінірек дипломатиялық соқпаққа жетелеген болашақ өміріне мол шарапаты тиген баға жетпес қазына еді. Нәзір Төреқұловтың Таяу Шығыстағы болашақ, табысты да тиімді дипломатиялық жұмысының негізінде оның Орталық Азиядағы және Мәскеудегі бүкіл қызметі жатыр. Өзінің көп қырлы жұмысында қазақ халқының тамаша ұлы терең білімімен, кең көзқарасымен өзін шынайы интернационалист ретінде көрсете білді. Өмірді бүге-шігесіне дейін танып-білу жас жігітті шыңдап шығарды, оның өз күшіне сенімін арттырды, жауапкершілік сезімін тәрбиеледі, өз Отанының мүддесіне қызмет етуге дайын етті.
«Үштіктің шешімімен» 1937 жылдың 3 қарашасында Н.Төреқұловты ату жазасы туралы үкім шығарылып, сол күні Мәскеуде орындалды. КСРО Жоғарғы Әскери коллегиясы 1958 жылдың 28 қаңтарында Нәзір Төреқұловтың ісін қайта қарады. Істің және қосымша тергеудің материалдарын тексеріп әрі бас әскери прокуратураның қорытындысымен келісіп, КСРО Жоғарғы Сотының Әскери коллегиясы шешім қабылдап, Н.Төреқұловты толық ақтады.
Бірақ бұл үкім тым кеш еді. Тамаша адамның, талантты дипломаттың ғұмыры ешбір мән-мағынасыз тым ерте үзілгені жанымызды күйзелтеді. Қатыгез әділетсіздікке жол берген КСРО-ның басшыларына аса наразылық білдірген Сауд Арабияның корольдігі Кеңестер одағымен елу жылдың шамасында дипломатиялық қатынасын үзді.
Бүгінде Нәзір Төреқұлұлының елімізге, ұлтымызға сіңірген ерен еңбектерін бағалап, көптеген мектептерге, көшелерге оның атын қойып, құрметтеп, еске алуда. Оның өмір жолы, мемлекеттік және дипломатиялық қызметтері зерттеліп, зерделенуде.
Нәзір Төреқұловтың жарқын да, жұлдызды ғұмырының болашақ ұрпағымыздың, ұлтымыздың рухани жетіліп, өркендеп-өсуі үшін маңызы зор, тағылымы ерекше.
Айыпберген Балтабайұлы,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, нәзіртанушы