Шетте жүргенде мұндай хабар көңіліңді алай-дүлей етумен бірге жан дүниеңді құлазытып, өзіңді бір жырақта, жалғыздық құшағында қалғандай сезінесің.
Қазақ бейнелеу өнерінің асқар таудай алыптары сиреп бара жатқанын ойлағанда біз осы Сабыр ағамызды медеу тұтатынбыз. Өткен жылы үйіне, шеберханасына қайта-қайта телефон соғып, әлдеқашан бақилық сапарға аттанған әріптестері, құрдастары туралы естелік-әңгіме айтып беруін өтініп, әлденеше рет мазалағанымыз да бар-ды. Сонда ол кісі: «Жақсы. Менен, расында да, біраз әңгіме тыңдауға болатын шығар... Бірақ, бұл жөнінде күзге қарай хабарласайық, жарай ма. Себебі, жазда бір топ жігіттермен бірге тауға сурет салуға бармақпын,» деп еді.
Кейін, күз айларының басында телефон соққанымызда ағамыздың ауруханаға түсіп қалғанын бір-ақ білдік. «Әй, мынау тоқсан деген биікке шығуға менің шамам жете ме, жоқ па, білмеймін. Бәрі де бір Алланың қолында ғой...» деп, біртүрлі қамығып қалғандай болды.
Содан соң, зыр етіп қыс өтті, көктем өтті, жаз да өтіп бара жатқан-ды...
* * *
Ол кісі өте кішіпейіл жан еді. Өз шығармашылығы жайлы шешіліп, ағынан жарыла сыр ақтаруға ішкі мәдениеті ерік бере бермейтіндей көрінетін. Есесіне ежелгі өнер тарихы мен көрнекті тұлғалар жайлы айтқанда, құр атқа мінгендей көсіліп, ұзаққа шабатын-ды.
– Біздің үй осы Алматыда, опера және балет театрының жанында еді ғой, – дейтін Сабыр аға балалық шағын еске алған кезде күлімсіреп. – Кешке қарай сол маңдағы шағын саябақта ойнағанды жақсы көретінбіз. Ол кезде театрға адамдар көп келуші еді. Әдемі киінген, көңілді, мәдениетті жандарға қызыға қарайтынбыз. Күлкілері күміс қоңыраудай сыңғыр ете түсетін апа-әпкелердің қолында шоқ-шоқ гүл болатын. Сондай бір тамаша кез еді...
Кей күндері біз театрдың алдынан атақты композитор Мұқан Төлебаевты көріп қаламыз. Ол кісі ешкімге ұқсамайтын ерекше тұлға болатын. Бала қиялымыз көкке самғап, Мұқан Төлебаевтай ұлы композитор болсақ деп армандаушы едік. Бәлкім, содан да болар, мен үшін әлі күнге дейін музыка бірінші орында тұратын сияқты».
* * *
...Кеше ғана ақ көрпесін тарс бүркеніп, тым-тырыс жатқан байтақ дала бүгін міне, көктем лебімен оянып, керіліп-созылып, күлімсіреп қарайды. Асау жылғалар сай-саламен асыр салып, бұрқырап-сарқырап ағып өткен болар. Қара жер бусанып, жас көк қаулап бой көтере бастапты. Топырағы жіпсіп, үгітіліп жатқан құлама жарлар түртіп қалсаң опырылып құлап түсетін сияқты. Сай жағасындағы жалғыз түп талдың бұтақтары бүр жарып, тіршілік белгісін сездіре бастаған. Алыста-а-ан ақшыл мұнарға оранған сиякөк түсті таулардың сілемі көрінеді.
Әлгі жалғыз талдың түбінде бір әйел отыр. Біз жаққа жон арқасын беріп, биік шыңдарға қараған күйі ұзақ-сонар әңгіме шертуге кірісіпті. Кешегі күннің тәтті бір құпиясы ма, жоқ әлде, болашақ жайлы арман ба, кім білсін. Ал оның әңгімесіне құлақ түріп, етбеттеп жатқан еркек, әрине, күйеуі болар-ау, сірә.
Олардың бер жағында үш жылқы тұр қаңтарылып. Біреуі – құлынды бие. Сүп-сүйкімді құлын жұп-жұмсақ, жып-жылы тұмсығымен енесінің бүйірінен түрткілеп, «неғып тұрмыз мұнда, кетпейміз бе шапқылап» дейтін секілді. Ал енесі болса, «құлыным-ау, ол біздің еркімізде емес қой, мына кісілер қайда барса, біз де сонда барамыз» дейді бәлкім.
Бұлар кімдер?.. Алыс сапардан қайтқан жолаушылар ма, әлде ауыл шетінде аялдап, демалып отырған малшылар ма, ол жағын анық білмеймін. Сіздерге тек көргенімді ғана айтып отырмын.
Шындығында бұл кісілердің мұнда келіп жайғасқанына биыл тұп-тура – елу үш жыл болыпты. Иә... Солай...
Бұл менің «Көктем» атты картинаны алғаш көргендегі әсерім еді. Аталмыш туындыны суретші Сабыр Мәмбеев 1964 жылы кенепке түсіріпті. Одан беріде жарты ғасырдан аса уақыт өтті емес пе. Бірақ, мына картина сізге кеше, ары кетсе, алдыңгүні көрген таныс көрініс сияқты әсер етеді. Бәлкім, мәңгілік деген ұғымның тылсым бір құпиясы да осында шығар...
* * *
«Уақыт зымырап өтіп барады, – деуші еді Сабыр аға. – Соңғы кездері өзімді толғандырып жүрген еңбектерімді аяқтап үлгере алмаймын ба деген қорқыныш пайда бола бастады. Сондықтан, әрбір күнді шеберханамда өткізуге тырысамын. Дәл қазір қандай картиналар көз алдыма елестейтінін айтпай-ақ қояйын. Тіпті соны, айтқым келсе де, түсіндіріп бере алмас едім. Себебі, шығармашылық деген әлемнің адам баласына түсініксіз, жұмбақ жайттары көп-ақ. Сондықтан да, суреткер өз түйсігіне терең бойлап, ерінбей-жалықпай еңбектене беруі қажет. Ал оған уақыттың қандай төрелік айтатыны, қай заманда көрерменнің қандай баға беретіні – болашақтың еншісінде. Міне, қарағым, сурет өнерінің осындай бір көзсіз тәуекелі болады...».
Осыдан бірер жыл бұрын Алматыдағы Ә.Қастеев атындағы өнер мұражайында Қазақстан суретшілерінің көрмесі өтті. Сонда Сабыр Мәмбеевтің картиналары ерекше көз тартып, көрермен қауымды алыстан шақырып тұрғаны есімде.
Қоңыр кештің жанға жайлы, мақпал тыныштығы секілді әсер қалдыратын картиналардың алдында батар күннің алқызыл шұғыласын тамашалап тұрғандай таң-тамаша күй кешкен жандардың ұзақ кідіріп, ойға шомған сәтін көрудің өзі бір ғанибет еді.
Қазақстанның халық суретшісі Сабыр Әбдірасылұлы Мәмбеев өткен ғасырдың орта тұсында қазақ бейнелеу өнерінің аспанында үркер жұлдыздай жарқырап көрінген талантты буынның белді өкілі болатын. 1946 жылы Алматыдағы Н.В.Гоголь атындағы көркемсурет училищесін, 1953 жылы Санкт-Петербургтегі Репин атындағы кескіндеме, мүсін және сәулет өнері институтын тәмамдаған дарынды суретшінің қаламынан туған «Сұхбат» (1954 ж.), «Қара кимоно» (1956 ж.), «М.О.Әуезов» (1957 ж.), «Тауда» (1957 ж., Мәскеудегі Шығыс халықтары мұражайы), «Киіз үйде» (1958 ж., Мәскеу, Третьяков галереясы), «Қоныс аудару» (1959 ж.), «Менің қаламда» (1960 ж.), «Терезе алдындағы қыз» (1961 ж.), «Көктем» (1965 ж.), «Жастар» (1968 ж.) атты картиналары мен пейзаждары бұл күнде бейнелеу өнерінің інжу-маржандары болып саналатын туындылар.
* * *
«Әрбір картинамды жазар алдында жан дүниемді бір жұмбақ әуен тербейді, – деп еді бірде Сабыр аға. – Содан соң барып болашақ суреттің нобайы елестейді көз алдыма».
Ол осыны айтып, терезеге қарап ойланып қалған сәтте мен Сабыр ағаның шығармашылығы жайлы көп білетін жан сияқты сезінгенмін өзімді. Себебі, суретшінің картиналарына көз салып тұрғанда көрерменнің де музыка тыңдағандай ғажап әсерге бөленетінін ептеп аңғаратынмын.
Бұл бәлкім, суретші Сабыр Мәмбеев шығармашылығының құпиясы, кілті болуы да мүмкін. Әдетте өз картиналары туралы көп сыр ақтара бермейтін ағамыздың сол құпияны бір-ақ ауыз сөзбен жеткізуі де біз үшін күтпеген жаңалық еді.
«Көктем» картинасындағы мәңгілік көктемнің жұпарын жұтып, мәңгілікке аялдап қалған мәңгілік бейнелерге қарап тұрып ойлаймын: «Суретші өлген жоқ. Себебі, оның қылқаламынан туған картиналар – мәңгілік туындылар. Оны тек біз ғана емес, бейнелеу өнерінің інжу-маржандарын бағалай білетін әлемдегі барлық көрермен айта алады».
Нұрғали ОРАЗ,
«Егемен Қазақстан»
