Егер осы мәселеге сәл тереңірек үңілер болсақ, индустрияландыру дегеніміздің өзі күрделі еңбек бөлінісі мен мамандану негізінде стандартталған өнімдердің ірі машиналық өндірісін құрумен, оны ұйымдастыруда энергияның әр түрін пайдаланып, ғылым мен техниканы қолданумен сипатталатын өндіріс түрі.
ХVІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басында өнеркәсіптік революция барысында Англияда басталған индустрияландыру кейін келе өзге елдерге де ауыса бастады. Осылайша, зауыттар мен фабрикалар дүниеге келді. Олардағы еңбек жағдайы да өзгерді. Қолмен атқарылатын жұмыстар біртіндеп механикаландырылуға көшті, ол үшін электр қуаты пайдаланылды.
Тәуелсіздік алған жылдардан бастап Қазақстан да индустриялық-инновациялық даму жолын таңдады. Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін 2009 жылы 2010-2014 жылдарға арналған үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Осы бағдарламаны жүзеге асыру шеңберінде «Бизнестің жол картасы-2020», «Өнімділік-2020» бағдарламаларын қоса алғанда барлығы 40-тан астам түрлі бағдарламалар әзірленді. Олардың бәрі де ел экономикасын әртараптандыруға және оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған болатын.
Осынау кең ауқымды бағдарламаның алғашқы бесжылдығын қорытындылай келіп, бірқатар сарапшылар оны жүзеге асыру барысында көптеген проблемалы сәттердің орын алғанын көлденең тартқан болатын. Мәселен, бағдарламаның кейбір бағыттарының нақтыланбағандығы, инфрақұрылымдық жобалардың тым көптігі, бастапқы сатыда сапалы іріктеудің жүргізілмеуі негізгі олқылықтар ретінде атап көрсетілді.
Кейін 2014-2019 жылдарға арналған екінші бесжылдықтың бағдарламасын қабылдау барысында жоғарыда аталған кемшіліктер толық ескерілді. Дегенмен, бұл бағдарламаның бірінші жылының да әлемдік экономикада орын алған проблемалармен тұспа-тұс келгенін айта кету қажет. Соған қарамастан елдің индустриялық-инновациялық дамуын жүзеге асыруда жүйелі жұмыстар жүргізудің сәті түсті.
2015 жылы нақты да жүйелі іс-шараларды қолға алудың нәтижесінде 5 жылға арналған жоспар 98,7 пайызға орындалды. Арнайы экономикалық аймақтарға қатысушылар үшін преференциялар мен салықтық жеңілдіктердің сақталуына кепілдіктер беріліп, қосымша электр қуаттарына қосылу процедуралары оңайлатылды, ауылшаруашылық тауарларын өндірушілер ауылшаруашылық техникасын сатып алған жағдайда оларды субсидиялау тетіктері жетілдірілді.
2015 жылы МИИДБ іс-шараларын жүзеге асыруға жоспарланған 327,5 миллиард теңгенің іс жүзінде республикалық бюджет пен Ұлттық қор қаржылары есебінен ғана 135 миллиард теңгесі немесе қарастырылған соманың 41 пайызы бөлініп, жыл қорытындысында оның игерілуі 94,1 пайызды құрады.
«Іс тетігін кадр шешеді» дейтін ертеден келе жатқан тәмсіл бар. Индустрияландыру ісінің де білікті мамандарды талап ететіні түсінікті. Осы жайттарды ескере отырып, жоғары білікті кадрлар даярлау үшін 11 жоғары оқу орны мен 10 колледж іріктеп алынып, әлемдік топ-рейтингтерге кіретін шетелдік әріптес ЖОО-лармен бірлесе отырып 25 білім беру бағдарламасы әзірленді.
Егер нақты цифрларға көшер болсақ, Индустрияландыру картасы бойынша пайдалануға берілуі тиіс инвестициялар көлемі 3,8 триллион теңгені құрайтын 898 нысанның 2015 жылы 815 миллиард теңгені құрайтын 128 нысаны пайдалануға берілгенін айта кеткен жөн. Осы нысандардың 80 пайызы 85 мың жұмыс орнын ашуға арналған жаңа өндірістік жобалар болып табылады.
Өткен кезеңде барлығы 6,3 триллион теңгенің өнімі өндірілсе, 2016 жылдың 4 айында ғана бұл көрсеткіш 582,6 миллиард теңгені құрады. Елдің өңдеу өнеркәсібінің шамамен 17 пайызы Индустрияландыру картасы жобларымен қамтылған. Соның арқасында 2015 жыл қорытындысында ішкі жалпы өнім өсімінің үштен бірі карта жобалары есебінен жүзеге асты.
Бүтіндей алғанда, Индустрияландыру картасы бойынша іске қосылған жобалар бұрын-соңды Қазақстанда өндірілмеген 500-ден астам жаңа өнім түрін шығарды. Олардың қатарында жүк және жолаушылар вагондары, электровоздар, жүк және жеңіл автомобильдер мен автобустар, трансформаторлар, рентген аппараттары, жарық диодты шамдар, титан құймалары мен дәрі-дәрмек, сүт өнімдері және басқалар бар.
Егер өткен 2016 жылға жалпы сомасы 800 миллиард теңгені құрайтын және 14 мың жаңа жұмыс орнын ашуды қарастыратын 120 жоба жоспарланған болса, соның 30-ы алғашқы жартыжылдықта-ақ орындалды.
Бүтіндей алғанда, индустрияландыру бағдарламасы экономикада тұрақтандырушы рөл атқарды. Соның арқасында Қазақстан алғаш рет темір жол локомотивтерін, мотор майын, ірі қара етін, рапс майын, шыныдан жасалған бұйымдарды, бағдаршамдар мен картридждерді, кілем мен ауылшаруашылық жабдықтарын экспортқа шығара бастады.
Экономиканың шикізаттық емес секторындағы экспортқа бағдар ұстанған 1500-дей кәсіпорын Экспортты қолдаудың мемлекеттік бағдарламасымен қамтылды. Бағдарлама жұмыс істей бастаған 6 жыл ішінде әлемнің 40-тан астам елінде қазақстандық бизнес 200-ге жуық сауда мис-
сиясын жүргізіп, оларға 1 мыңнан астам қазақстандық тауар өндіруші қатысты.
Осындай қолдаудың нәтижесінде ЕАЭО, ТМД, ЕО, Азия елдері мен Қытайға машина жасау, химия саласы, металлургия, азық-түлік және ауылшаруашылық өнімдері, құрылыс, жеңіл өнеркәсіп материалдарын жеткізу жөнінен шамамен 1,7 миллиард АҚШ долларына экспорттық келісімшарттар жасалды.
Сонымен бір мезгілде экспорттаушылардың өз өнімдерін сыртқы рыноктарға ілгерілету барысында жұмсаған шығындарының 50 пайызының орны толтырылғаны да отандық өндірісшілер үшін үлкен қолдау болып табылды. Осылайша, 6 жыл ішінде 163 отандық экспорттаушының 1,2 миллиард теңгені құрайтын шығындары өздеріне қайтарылған.
Тікелей шетел инвестицияларын тарту және инвестициялық ахуалды жақсарту мақсатында да ауқымды жұмыстар жүргізілуде. Бүгінгі таңда Қазақстанның шикізаттық емес секторына 29 трансұлттық компания тартылып отыр. Жұмыс істеп тұрған компаниялар 2015 жылдың өзінде ғана 113 миллион доллар көлемінде екінші қайтара инвестициялар салған.
Әрине, қолға алынған жұмыстардың бұл айтылғандармен тоқтап қалмайтыны, керісінше, одан әрі қарқын ала түсетіні айтпаса да түсінікті. Осы мақсаттар үшін мемлекет инновациялық-технологиялық дамуды белгілі бір міндеттерді шешу арқылы жетілдіруді межелеп отыр. Олар қандай міндеттер?
Біріншіден, экономиканың қазіргі бар салалары жаңғыртылмақ. Екіншіден, экономиканың қазақстандық жаңа секторлары пайда болмақ. Үшіншіден, төртінші өнеркәсіптік революцияға көшу үшін жағдайлар жасалмақ. Осы міндеттерге қол жеткізу үшін аталмыш саладағы әлемдік лидерлерді қатыстыра отырып, салалық құзыреттілік орталықтары құрылатын болады.
Сөз соңында индустрияландыру бағдарламасына енген жобалардың уақтылы және толықтай жүзеге асуын қамтамасыз ету тұрғысында оларға әрбір сала бойынша тұрақты түрде мониторинг жүргізіліп отыратынын да айта кету керек. Осы келтірілген азды-көпті мысалдардың өзі-ақ елімізде соңғы жылдары жүзеге асырылып жатқан жаңашылдық іске жанашырлық көзқарастың қаншалықты тыңғылықты екендігін айғақтай түсетін тәрізді.
Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ,
«Егемен Қазақстан»