Алғашқы тақырыптық павильонда келуші қауым электромобиль көлігіне отырып, болашақ энергиясының пайдасын көзімен көріп, осы саладағы заманауи технологиямен танысады. Жұртшылық мінетін көліктің өзі заманауи техникамен жабдықталған. Ол электр тогымен жүреді. Бүгінде мұндай көліктер ЭКСПО алаңында да адамдарды тасып жүр. Электр қуатымен жүретін көлік экологиялық таза әрі қауіпсіз. Бұл павильон қоршаған ортаның ахуалын жақсартуға тек белгілі бір саланың мамандары ғана емес, әрбір адам үлес қоса алатынын көрсетеді.
Ал еліміздің екінші тақырыптық павильонында жер ғаламшарының пайда болу тарихын түсіндіретін шарлар шоуымен танысуға мүмкіндік бар. Үлкен ғаламдық жарылыс теориясы туралы баяндайтын кинетикалық шоу барысында 365 жылтыр шар әртүрлі геометриялық бейнелерді құрап айналады.
ұл бір жылдағы 365 күнді бейнелейді. Оның ішіндегі 12 қызыл шар 12 айды білдіреді. Ал олардың ортасындағы 32 шар көк туымыздағы күн сәулесін көрсетеді. Әртүрлі шарлар айнала отырып, ғаламшардың бейнесін құрайды. Олардың жинақталған көрінісі жер әлемді, одан әрі адам мен табиғаттың, жан-жануарлардың пайда болу көрінісін суреттейді. Бас-аяғы жеті минутқа созылатын кинетикалық жарық шоу кім-кімді де еліктіріп әкетері анық.
Бұл павильонда энергияның қалай пайда болғанын көрсетсе, екінші бөлімінде оны қалай дұрыс пайдалануға, тасымалдауға болатыны айтылады. «Смарт грид» деп аталатын технология қалаға энергияны дұрыс таратуды көздейді екен. Айталық, түнде Есілдің сол жағалауында адамның көбі демалып, оң жағалауында серуендеп жүргендер көп болса, онда мұндай ақылды технология сол жағалаудағы жарықты үнемдейді де оң жағалауға жарықты көбірек таратуға ұмтылады. Қазір осы ақылды технологияны ЭКСПО алаңында «Сименс» компаниясы қолданып жатқан көрінеді. ЭКСПО біткеннен кейін Астанада қалады екен.
Тақырыптық павильонның келесі бөлігінде өңкей ақылды технологиямен жұмыс істейтін заттар қойылыпты. Мысалы, сутекті автокөлік ешқандай жанар-жағармайды қолданбайды. Ол энергиямен қуатталған батареямен жүреді. Кәдімгі қолыңыздағы ұялы телефоныңыз секілді, қуаттап аласыз да қаланы аралап жүре бересіз. Дәл сондай жүргізушісіз-ақ жүре алатын автокөлікті де осы тақырыптық павильоннан көрдік. Онда автоматты режім орналасқан. Қай жерге баратыныңызды көліктің мониторына жазсаңыз болды, көлік сізді діттеген жерге өзі алып барады. Оның алдында жүретін дрон құрылғысы қай жолда кептеліс аз, қандай көшемен кедергісіз әрі тез жетуге болатынын айтып отырады. Мұндай көлік әзірше шыға қойған жоқ. Бірақ болашақта пайда болуы әбден мүмкін. Қазірдің өзінде «Тойота» секілді ірі компаниялар сутекті көлікті шығарып та қойды. Демек, пилотсыз машинаны мінетін күн де алыс емес-ау.
Павильонның «Ақылды үй» бөлігінде тұрмысқа қажетті, адам қолын ұзартатын айна, теледидар, тоңазытқыш, кіржуғыш, электр плитасы қойылыпты. Мысалы, айна ауа райының қандай болып тұрғанын үй иесіне айтып қана қоймай, адамның денесін сканерден өткізіп, қан қысымы мен қызуын өлшеп береді. Тіпті қай жері ауырып тұрғанын да көрсетіп береді. Ал электр плитасының тамақ піскен кезде өзі өшетін «қасиеті» бар екен.
Бұл бөлімде ақылды жаяу жүргіншілер жолы да жұртшылыққа көрсетілген. Адамдар осы жолмен жүрген сайын оның астына қойылған арнайы құрылғылар энергияны бойына жинақтап, бағдаршамға бағыттайды екен. Демек, ақылды жаяу жүргіншілер жолы – жарықты үнемдейтін таптырмас тәсіл. Мұндай жолдар қазіргі таңда Германияда, Испанияда, тағы да басқа бірқатар елде бар. Болашақта Қазақстанда да пайда болуы ғажап емес.
Тақырыптық павильоннан ешқандай топырақсыз жайқалып өсіп тұрған өсімдіктер мен гүлдерді де көрдік. Бұл «гидропоникалық технология» деп аталады екен. Ол төрт жылдан бері Астана мен Алматының жылыжайларында қолданылып келеді. Ал шетелде бұл технологияны жеміс-жидек және көкөністер өсіруге де қолданады. Шеңбер жасай отырып өсірілетін өсімдіктер жер көлемін үнемдеуге де қолайлы. Оған күн сәулесі де қажет емес. Шеңбердің ішінде орналасқан насостардың ішінде күн көзін алмастыратын жарықтар орнатылған. Мұндай технологиямен өсірілген жеміс-жидектер экологиялық таза, балғын өнімдер саналады.
Міне, өзіміздің де павильондарымызда осындай өзгеше жобалар жетерлік. Қазірдің өзінде электрмен жүретін көліктер қалаға шыға бастапты. Келешекте мұндай машиналар жаппай қолданылуы әбден мүмкін.
Египеттің екпіні басым
Күні кеше ЭКСПО-2017 көрмесінің әкімшілігі ел ең көп тамашалаған халықаралық павильондардың тізімін жариялады. Тізімнің басында Мысыр тұр. Бұл павильон жұртшылықты несімен тартты, әңгімеміз осы жөнінде.
Жалпы, Мысыр – пирамидасымен-ақ әйгілі ел. Оны үлкен-кіші жақсы біледі. Астанадағы жаһандық көрмеге мысырлықтар пирамида бейнесін де ала келіпті. Олардың ерекшелігі бұл ғана емес. Мысыр павильонында кезінде осы елдің билеушісі болған Эхнатон перғауынның алып мүсіні тұр. Басқа басқа, дәл Эхнатон бейнесін осында көрмеге әкелуінде үлкен сыр жатыр. Павильонның гид-жүргізушісі Айсара Қасымханованың түсіндіруінше, Эхнатон – күнді құдай деп танып, оған Атон деп атау берген перғауын. «Ғаламшардың тыныс-тіршілігі күнмен тығыз байланысты әрі күннен жаңғырмалы энергия өндіреді. Демек, бұл – ЭКСПО көрмесінің де басты тақырыбы. Сондықтан, мысырлықтар Эхнатон мүсінін Астанаға арнайы алып келді», дейді Айдана. Бүгінде Египет павильонына келген кез келген адам Эхнатон перғауынмен суретке түспей кетпейді. Бұл – келушілер үшін естен кетпес естелік екені сөзсіз.
Павильондағы тағы бір ерекшелік – алып пирамида мүсіні. Оның төрт қабырғасында қайта қалпына келетін төрт түрлі энергияны көруге болады. Оның біріншісі – су. Бұл қабырғада Ніл құдайы Хәби бейнеленген. Ал екіншісінде күн құдайы Атон және мұнда Эхнатон перғауынды отбасымен көруге болады. Үшінші, төртінші қабырғада жел құдайы Шу және жер құдайы Геб бейнеленген. Бір қызығы, мысырлықтар бесінші энергия көзі бар деп есептейді. Ол – адам. Сондықтан, пирамиданың ұшар басына адам бейнесін жарқыратып қойыпты.
Павильонның қабырғаларында Египеттің бес даму кезеңін суреттейтін бейнелер салынған. Перғауын дәуірінен бастап, копт, діни дәуірлер және қазіргі заманғы кезеңді бейнелеген түрлі суреттерді тамашалауға болады.
Мысыр өзінің папирус жəне сиясымен танымал. Басында оны жазуға, сурет салуға қолданса, қазір оларды тек кəдесый ретінде пайдаланады. Папирус қағазын, сия сауытты, жазу құралдарын олар жәдігер ретінде көрмеге қойыпты.
Ең алғашқы күн панельдері осыдан 100 жылдай бұрын Мысырдың Маади қалашығында орнатылғанын біреу білсе, біреу білмес. Күн панелін тұңғыш ойлап тапқан ғалым Франк Шумэннің суреті де осында ілініп тұр.
Сондай-ақ, павильон арқылы Мысырдың өнеркәсібі қаншалықты дамығанын көруге болады. Бүгінде бұл елде жаңғырмалы энергия көздерін тұтыну 9 пайызға жеткен. 2020 жылға қарай бұл көрсеткішті 20 пайызға жеткізу жоспарланып отыр.
Мысыр – мақта шығаратын бірден-бір ел. Мақтадан тоқыма өнімдері, қағаз, май өндірілетіні және бұл шикізат медицинада кеңінен қолданылатыны да павильонда жан-жақты көрсетіліпті.
Ежелгі Мысыр мен қазіргі Мысырдың өткені мен бүгінінен сыр шертетін павильон жұртшылықтың да көңілінен шығып, халық ең көп келетін орынға айналып отыр.
Таиланд тұмары – пха-ланг
Халық көп келетін павильондардың алғашқы бестігінде Таиланд та бар. Астанадағы халықаралық көрмеге үлкен дайындықпен келіп, болашақ энергиясы саласында көптеген жетістіктерін ала келген елдердің бірі де осы Таиланд дер едік.
Таиланд тұрғындарының көбі ауыл шаруашылығымен айналысады. Сондықтан, бұл елдің экономикасы биоэнергетика негізінде дамып келеді. Тай тұрғындары ЭКСПО көрмесіне әкелген жетістіктерін «Барлығына арналған биоэнергетика» деп атауы заңды да.
Таиланд тұмары – Пха-Ланг деп аталады, яғни бұл «күш, қуат, энергия өндіру қабілеті» деген мағынаға саяды. Бізді ертіп жүрген павильонның пиар-менеджері Бағлан Тұрсынның айтуынша, Пха-Ланг – болашақтың энергетикасы идеяларының жиынтығы. Пха-Лангтің жүгері бейнесінде болуы да тегін емес. Тай елінде жүгері – энергия өндіретін дақыл. Ал қазақстандықтар үшін де бұл дәнді дақыл ретінде жақсы таныс. Демек, жүгері Пха-Ланг қос елді бір-біріне жақындастыра түсетін бейне іспетті. Таиланд тұмарының басында жаңа бүршік жарып келе жатқан жапырақтар бейнеленген. Бұл – өсімдіктерден өндірілетін энергияны білдіреді.
Жалпы, Таиланд павильоны болашақтың энергиясы не екенін балаға дейін ұғынықты етіп түсіндіріп береді. Мультфильм ретінде жасалған көріністен көрермен қауым баламалы энергия өндірудің жолдарымен танысып, оның адамзат үшін ұшан-теңіз пайдасын жан дүниесімен сезіне алады. Пха-Ланг тұмар-роботтар әңгімелейтін көрініс тілі әлі шығып үлгермеген балаға дейін қызықты. Әрі мульткөріністе 3D-өлшемінің пайдаланылуы да картинаны әспеттей түскен.
Таиланд павильонының үшінші залында қант құрағынан, эвкалиптен, каучуктен, шөптен, күріштен жүгеріден өндірілетін энергия көздері туралы баяндалады. Тай елі жануарлардан қалған биомассаларды да тиімді пайдаланады. Тіпті тезектен де энергия өндіреді. Қалдықтарды кәдеге асыру арқылы Таиланд экономикасын көтеруге мүмкіндік алып отыр. Павильонның үшінші бөлімінде осындай жетістіктің бәрі көрерменге ұсынылған. Тіпті келушілер жүгері мен күріштен, пальма майынан өнім алу үрдісіне де қатысып, тәжірибелерді қызықтай алады.
Таиланд павильоны елдің дәстүрі мен әдет-ғұрпын айшықтайтын тақырыптық қойылымдарды жиі көрсетуімен де әйгілі болып тұр. Мұнда Таиландта өмір сүру қуанышын бейнелейтін ойын-сауық қойылымдары мен тайлық муай-тай жекпе-жегінің сиқырын көрсететін жауынгерлік өнер көріністері, түрлі театрландырылған қойылымдар да өтіп тұрады. Оның үстіне викторина түріндегі сұрақ-жауаптар мен жеңімпаздарға берілетін әртүрлі кәдесыйлардың көптігі де жұртшылықты осы павильонға көбірек тартса керек.
Өзбектердің өзіндік өрнегі
ЭКСПО қалашығында кеше Өзбекстан Республикасы да ұлттық күнін атап өтті. Көрмеге келушілер көршілес елдің бай мәдениетімен танысып, баламалы энергияны игеруге қатысты жетістіктерін тамашалады.
Оған Қазақстанның Ұлттық экономика бірінші вице-министрі Руслан Дәленов қатысып, ізгі лебізін білдірді.
– Өзбекстан Республикасы – Қазақстанның стратегиялық маңызды сауда-экономикалық серіктестерінің бірі. Бүгінде елімізде өзбек компаниялары жемісті еңбек етіп келеді. Қазіргі күні Өзбекстан капиталының қатысуымен осында 1 мыңға жуық кәсіпорын жұмыс істейді және алдағы уақытта олардың санын көбейтуге қызығушылық та бар. Ал қазақстандық статистика деректері бойынша, тауар айналымы 35 пайызға артып, 921,0 млн АҚШ долларын құрап отыр, – деді вице-министр.
Ал Өзбекстан Республикасы президентінің мемлекеттік кеңесшісі Кахрамон Куранбаев ЭКСПО көрмесі жоғары деңгейде ұйымдастырылғанын атап өтті. Оның айтуынша, Астана қаласында өтіп жатқан көрме әлемнің барлық елі мен аймақтары үшін зор экономикалық әлеует болып табылады және ынтымақтастықты кеңейтуге үлкен мүмкіндік болып тұр. «Мұндай жаһандық шараға қатысу – Шығыс пен Батыстың, Еуропа мен Азияның арасындағы диалогтық әріптестікті нығайтудың кезекті қадамы», деді ол.
Ресми бөлімнен кейін өзбек халқының ұлттық биі биленіп, әндері шырқалды. Салтанатты шарадан кейін барлық қонақтар ЭКСПО қалашығындағы Өзбекстан павильонына келді.
Жалпы, Өзбекстан баламалы қуат көзін игеруде үлкен қадамдар жасаған. Соның бірі – автокөлік өндірісі. Мәселен, павильонға заманауи көліктің үлгісі қойылған. Оның ерекшелігі күннің қуатымен жүреді. Әзірше бұл көліктер құрастырылып жатыр және болашақта кең көлемде экспортталуы мүмкін. Өзбек көліктері тек күннен қуат алатын көліктер ғана емес, сутегімен де жүре бастаған. Оған дәлел шағын көлікті айтуға болады. Бұл жерде қозғалтқыш, генератор және басқа да негізгі бөлшектер сутегімен жұмыс істейді. Сәйкесінше, дәл осы көліктер қоршаған ортаға бөлетін зиянды қалдығы 80 пайызға аз екен. Жалпы, Өзбекстанда тек көлік саласы ғана емес, ауыл шаруашылығында да, өңдеу өнеркәсібінде де баламалы қуат көздерін пайдалану кеңінен дами бастаған.
Топтаманы әзірлеген Қымбат ТОҚТАМҰРАТ, суреттерді түсірген Орынбай Балмұрат, «Егемен Қазақстан»