Шығармашылық шырайы
Қазақ халқы жоғары деңгейдегі еуропалық музыка өнерін тануда әлі де кенже қалып келеді. Оларды әлі де элиталық өнер санап, қалың қауым қабылдай қоймайды, сондықтан ән жанрында көрінетін сазгерлердің ғана аты озып, бәйге алып жатады. Ал классикалық музыканың құлағын ұстап, ұлттық өнерімізді өрге бас-тырып жүрген композиторлардың танымалдығы қашанда кемшіндеу болатыны белгілі. Сондықтан негізінен классикалық музыка жазатын Жоламан Тұрсынбаевтың алдымен шығармашылығымен таныстырғанды жөн көрдік.
Жас Жоламанның композиторлық қабілетін бірден танып, Құрманғазы атындағы консерваторияның сазгерлік бөліміне қабылдануына қолдау білдірген атақты композиторымыз Ғазиза Жұбанованың өзі болатын. Жоламан мұнда Қазақ КСР халық әртісі, профессор Анатолий Бычков сыныбында тәлім ала жүріп, 3-курстан бастап оркестрге арналған күй-симфониясын, виолончель мен фортепианоға арналған вариацияларын, скрипка мен фортепианоға арналған «Желдірме» поэмасын, альт пен фортепианоға арналған сонатасын және т.б. жазды. Осында жүргенде ол бүгінгі күннің жаңа композиторлық технологиясын, олардың ұтқыр да ұтымды жетістіктерін меңгеруге құлаш ұрды, оның элементтерін өз туындыларының кеңістігіне енгізді. С.Рахманинов, С.Прокофьев, Д.Шостакович, Г.Свиридов және т.б. сынды ХХ ғасырдың ғажайып композиторлар әлемінің тереңіне бойлады. Әрине, жас Жоламанның алғашқы шығармалары классикалық туындылар деп танылып, мамандар тарапынан жоғары баға алған деуден аулақпыз, бірақ білікті музыканттар жоғары бағалап, конкурстарда жүлде алғандары бар. Мәселен, «Жетісу әндері» вокалдық циклы Бүкілодақтық жас композиторлар конкурсының ІІ жүлдесін алған. Сөйтіп, қазақ музыка әлеміне өз үнімен, өз қырымен келген композитор ретінде консерватория қабырғасында жүргенде-ақ ол өзін таныта білді.
Консерваторияны бітіріп, Қазақ теле-радио комитетінде одан аспирантурада, «Өнер» баспасында істеп жүрген жылдарында да Жоламан Тұрсынбаевтың шығармашылығы шарықтап, дами берді. Өлеңдерін қазақтың белгілі ақындары Ш.Смаханұлы, Ж.Әбдірашев, М.Әубәкіров, Х.Ерғалиев, Е.Өтетілеуов, А.Асылбеков, Е.Елубаев, Е.Шәймерденов және т.б. жазған «Көз нұрындай Отаным», «Той бастар», «Есіл бойы – Қызылжар», «Майдангер мирасы», «Өміріміз ән дастан», «Туған жер», «Ақ жаңбыр» және т.б. әндері радио-теледидардан жиі шырқалып тұратын. Сондай-ақ, ішкі дүниесі тылсым иірімдерге, биязы жеңіл әзілге, шырқау әуенге толы кейінгі жылдары туған «Айгүлім», «Біздің ауыл, Бестерек», «Тұсаукесер» (сөзі А. Асылбектікі), «Сарыарқа сайран жерім-ай», (сөзі М.Жұмабаевтікі), «Тораңғұл», «Арайлы Астана», «Меңгесер» (сөзі С.Тұрғынбекұлынікі), «Есілім», «Қызыма» (сөзі Е. Шаймерденовтікі), «Жырау әні» (сөзі Қ.Шаңғытбаевтікі) әндері тыңдарман жүрегіне жол тапқан. Бұлардың арасында да түрлі республикалық конкурстарда жүлде алғандары бар. Осы жылдарда Ж.Тұрсынбаев композиторлар одағының мүшесі ғана емес, КСРО және Қазақстан Композиторлар одағы басқармаларының мүшесі де болып сайланды.
Өнерлі ортаның ортаң қолдай өкілі болып жүрген өмірінің осы кезеңінде Жоламан Тұрсынбаев классикалық музыка жанрында да сүбелі дүниелер тудырды. Соның ішінде, 1983 жылы Қазақстан композиторларың VІІ съезінде алғаш орындалған жеті бөлімді «Байқоңыр баспалдақтары» ораториясы (ақын Жұбан Молдағалиевтің поэмасы бойынша) көрермендердің ықыласына бөленіп, музыка мамандары оны отандық композиторлардың кантаталық-ораториялық музыка саласындағы соңғы онжылдықтағы олжасы деп таныды. Белгілі композитор, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Балнұр Қыдырбек бұл туралы: «Менің пайымдауымша, көп жылдар бойы кантата-ораториялық жанрға тың көзқарастың жоқтығынан оған жақындауға ешкімнің жүрегі дауаламады. Бұл қатарда өз ерекшелігімен, жаңашылдығымен көзге түсетін Жоламан Тұрсынбаевтың кантатасын айтуға болады», деп жазды.
Кейін композитордың шабытынан үш актілі «Төле би» операсы (либреттосын жазғандар Әкім Тарази мен Қадыр Мырзалиев), скрипка мен симфониялық оркестрге арналған үш бөлімді «Астана әуендері» атты концерті дүниеге келіп, отандық композиторлар ішінде тұңғыш рет шертпе күй табиғатының интонациялық әуенін, ойнау ерекшелігін қолданды.
Композитордың «Қызқарағай» (өлеңі М. Әубәкіровтікі), «Біздің ауыл Бестерек», «Төле бидің батасы», «Ұлбикенің соңғы әні» (А. Асылбек), «Айналайын, Қызылжар», «Астана арулары» (С. Тұрғынбекұлы), «Таразым» (М. Жолдасбеков), «Арман-ай», «Досқа сыр» (Ш.Сариев), «Батыр бабам – Бауыржан» (Ө.Оралбаев), «Елімнің сенде ажары» (Р.Онаева) әндері халық арасына кеңінен танымал болды.
Жоламан Тұрсынбаев музыкант қана емес азаматтық позициясын да берік ұстанып, қоғамдық міндетін де белсенділікпен атқарып жүрген жан. Әсіресе, отандық патриотизмнің орнығуына ол өз тарапынан сүбелі үлес қосып келеді. Осы қатарда Төле биді насихаттау, Желтоқсан батыры Қайрат Рысқұлбековті таныта түсу, Ер Жәнібек, Бекет ата, Ұлбикені ұрпаққа үлгі ету сарынында жазылған бірнеше шығармалары бар.
Оның 3 актілі, 5 суретті «Арайлы Астана» мюзиклі (либреттосы – Ш.Құсайынов пен Ш.Сариевтікі) 2013 жылғы Республикалық «Тәуелсіздік толғауы» конкурсының І дәрежелі сыйлығын, қазақ халық аспаптары оркестріне жазылған «Киік қырғын» поэмасы да 2014 жылы осы конкурстың І сыйлығын иеленді. Ал 2012 жылы «Абылайдың Ақ үйі» поэмасы (өлеңі Ө.Оралбаевтікі) «Тәуелсіздік толғауы» конкурсының ІІ дәрежелі сыйлығын алған еді.
Міне, бүгінгі таңда ата жасын алқымдап жүрсе де зар күйіндегі композитордың шығармашылық табыстары қысқаша айтқанда осындай.
Өрге бастаған өмір баспалдақтары
Барлық адамның тұлға ретінде қалыптасуына туған жер мен өскен ортаның әсері мол болады. Жоламан «ақ балтырлы ақ қайыңдары» сыңсыған, айдын көлдері жарқыраған, жасыл шалғыны белуардан келетін еліміздің қиыр терістігінде, табиғаттың сұлу өлкесінде дүниеге келген. Алайда, бұл өлкенің жазы сұлу, жайлы, жомарт болғанымен қысы қытымыр болып, қыркүйек айынан бастап соққан қара суығы адамды бүрістіріп, күшеншекке айналдырып жіберетіні жиі болады. «Алты ай жаз, алты ай қыс болады» дейтін өлке осы. Жоламан Тұрсынбаев шығармашылығында бірде сұлу, жаздай жайлы, мамыражай музыкалар болса, бірде ашулы, найзағайдай жарқылдап, тыңдаушының көңілін сан алуан қалыпқа түсіретін драматургиялық қақтығыстарға толы әуендер болуы туған жер табиғатының өнерпаз санасының қалыптасуына әсерінен болса керек.
Жөкең өскен ортада қаймағы бұзылмаған шағын қазақ ауылдары көп және олар бір-біріне жақын орналасқан. Бірақ кейін қазақ ауылдары қысқартылып, жанындағы ірірек мекендерге сіңіріліп кетті. Жоламан Тұрсынбаевтың «Мереке» ауылы да кейін «Жекекөлге» қосылып, ірілендірілген. Қалай десек те Жөкеңнің өскен ортасы таза қазақы қалыпта болды.
Жоламан 7 жылдық мектепті тәмамдаған соң Қызылжар қаласындағы бастауыш мектептерге мұғалімдер дайындайтын педагогикалық училищеге түседі. Осы оқу орнының композитордың өмірінде алатын орны ерекше. Себебі, ол Жоламанның мәдени-рухани аясының қалыптасуына, музыка деген қасиетті ұғым әлеміне еніп, оның биігінде шырқау арманына құлаш ұрғызған құтты оқу орда болады. Болашақ композитор осында алғаш рет музыкалық сауатын ашып, фортепиано, мандолина, домбыра аспаптарында ойнауға үйренеді, жеке солист ретінде де, хорда да ән айтады. Училище көркемөнер үйірмесі деңгейінің жоғары екенін композитор Георгий Свиридовтың біршама күрделі туындысы «Патетикалық ораториясын» осындағы хордың Қазақстанда тұңғыш орындауынан аңғаруға болады.
Оқу орнында тамаша әнші, әуесқой композитор Мәділхан Есмағамбетов те ұстаздық еткен. Ж.Тұрсынбаев осы ұстазының ықпалымен композитор болуды қалап, өзінің алғашқы туындысы «Қоштасу вальсін» жазады...
Ж.Тұрсынбаевтың үлкен өнер жолына түсуі Абай атындағы академиялық опера және балет театрының вокалдық-хор студиясында оқыған жылдарында болды. Ол Е.Брусиловскийдің «Қыз Жібек», А.Жұбанов пен Л. Хамидидің «Абай», М.Төлебаевтың «Біржан-Сара», Н.Жигановтың «Алтыншаш» және т.б. опералардың хорында ән айтады. Хор артистерін дайындайтын 2 жылдық осы оқу орнында дауыс қою ұстазы, театрдың жетекші әншісі Клавдия Бобошкоға Жоламан өзі шығарған төл туындыларын алғаш рет көрсетеді. Адамгершілігі мол, жанашыр адам оны қолынан жетектеп отырып, Құрманғазы атындағы ұлттық консерваторияның жас ұстазы Ғазиза Жұбановаға әкеледі. Ол Жоламанның шығармаларын мұқият тыңдап, консерваторияның композиторлық бөлімінде міндетті түрде оқу керектігі туралы кеңес беріп және өзінің нақты көмегін көрсетеді. Осының арқасында Жоламан консерваторияның композиторлық бөлімінің студенті атанады. Ғазиза Жұбанова сияқты абзал жанның үмітін Жоламан Тұрсынбаев толығымен ақтады деп айтуға қақымыз бар, өйткені ол бүгінгі таңда биік кәсібилігімен, жасампаз еңбегімен Қазақ елінің рухани келбетін ашатын санаулы азаматының бірі болды.
Композитордың халық арасына кең тараған сүйікті әндерінің бірі «Қызқарағай». Күміс көмей әншіміз Бибігүл Төлегенованың орындауында радио мен телевидение арқылы республиканың барлық өңіріне таралған бұл әнді сөз зергері, классик жазушымыз Ғабит Мүсіреповтің өзі жоғары бағалаған.
Әннің шығу тарихы да қызық. 1981 жылдың жазында Ғабит Мүсіреповтің туған жері – Солтүстік Қазақстан облысындағы Жамбыл ауданының Жаңажол ауылында жазушының 80 жылдық мерейтойы өтеді. Оған Алматыдан қазіргідей көп адамдық делегация бармай, сөз зергерінің өзі таңдаған 5-6 адам ғана ереді. Соның ішінде ақын-жазушылардан Ғафу Қайырбеков, Сәкен Жүнісов, Мақсұтжан Әубәкіров, ғалым Евней Букетов және композитор Жоламан Тұрсынбаев болған.
Ғабең ауылының төрінде қарағайлы қалың орман бар. Соның ішінде жалғыз өскен, қалың жапырақты, зәулім шырша тұр. Жанындағы қарағайлардан мойыны асып тұрған ерекше әсем өскін Ғабеңдей жаны сезімтал суреткердің көзінен тыс қалмай, жазушы оған «Қызқарағай» деп ат береді. Өйткені, оның маңына өзге өзіндей ағаш өспеген, демек аталық тозаң болмай, ұрықтанбаған. Кезінде Бурабай орман шаруашылығы техникумына сабақ берген, биологиядан хабары мол Ғабең осылай топшылап, мұны «қызқарағай» деп атаған сияқты. Осы әңгіме классиктің серіктеріне де қатты әсер етеді. Оған арнап бәрі де шығарма жазуды, ал әнін араларындағы жалғыз композиторға жүктейтіндіктерін айтып, даурығады. Өзіне жүктелген міндеттің ауыр екенін жан-тәнімен сезінген Жоламан Тұрсынбаев та қатты толғанады. Жатса да, тұрса да ән әуенін іздеп, жалғызсыраған қызқарағайдың мұңы сезімтал жүрегіне маза бергізбей, шабыт іздеп шарқ ұрады. Ақыры ән туады. Ал сөзін Мақсұтжан Әубәкіровке шығартады. «Аулында бар ағаның Қызқарағай, Өтпес адам қасынан бір қарамай», – деп басталатын ән осылай туған. Қазіргі тілмен айтқанда кейін ол Жаңажол ауылының ғана емес, жалпы Солтүстік Қазақстанның брендіне айналды...
Міне, бұл бір әннің ғана тарихы. Композитордың әңгімелерін тыңдап отырғанда осындай қаншама туындыларының қызықты тарихына қанықтық.
Жоламан Тұрсынбаев барлық саналы ғұмырын өзі сүйген өнер жолына арнаған. Еңбек жолын Қазақ радиосының музыкалық бас редакциясында бастаған ол кейін республикалық «Өнер» бас-пасына ауысып, онда қатардағы қызметкерден бас редактордың орынбасары баспалдақтарына дейін көтерілген. Одан мемлекеттік теледидардың музыка редакциясының бас редакторы болып, бұл жерден Желтоқсан оқиғасына белсене қатысушы Хасен Қожахметті қызметке алғаны үшін қудаланады. Жөкең өз өмірінің 21 жылын Мәдениет министрлігіндегі қызметтерге арнады. Мұнда ол бас маманнан басқарма бастығы сияқты лауазымдардан өтеді. Кейін Күләш Байсейітова атындағы ұлттық опера және балет театрының музыкалық-әдебиет бөлімінің меңгерушісі болса, қазір «Астана Опера» Мемлекеттік опера және балет театры музыкалық-әдебиет бөлімінің музыка зерттеушісі болып қызмет етуде.
Композитордың ұзақ жылғы жемісті еңбегі жоғары бағаланып, оған «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» атағы, «Құрмет» ордені берілген. Сонымен қатар, ол Жамбыл атындағы Халықаралық сыйлықтың лауреаты, бірнеше мерекелік медальдардың иегері. Қазір ол Мағжан Жұмабаевтың «Батыр Баян» поэмасы бойынша осы аттас екі актілі, үш картиналы опера жазу үстінде.
Халқының бай рухани болмысын бойына дарытқан Жөкең жылдар жымына қайсарлықпен қарсы тұрып, қашан көрсең де өмірге құштарлықпен, отансүйгіштік жоғары леппен, Мағжанның «қаламымды малып жүрек қанына» дегеніндей, жанының ең түкпіріндегі дарын қуатын елінің игілігіне суырып беруге дайын болып, жалындап жүреді.
Жақсыбай САМРАТ,
«Егемен Қазақстан»
