Ислам діні тарих сахнасына шыққалы бері білімге айрықша көңіл бөлді. VIII-XIV ғасырларда білім мен ғылымға арқа сүйеген мұсылман өркениеті әлемнің ғылыми, мәдени, рухани орталығына айналып, білім иелеріне ерекше қолдау көрсетеді. Діни негіздерден нәр алған ислам мәдениеті өзге өркениеттердің ғылыми жетістіктерін қабылдап, оларды бейімдеді, әрі қарай дамытты. Сол кезеңде білім діннің негізгі ерекшеліктерінің бірі болды.
Осылайша, ислам мәдениеті Батыс өркениетінің дамуына зор ықпал етіп, адамзаттың дамуына даңғыл жол ашты. Араб жазуы ғылым құралы рөлін атқарып, ақпарат пен білім оған дейін адамзат тарихында болмаған ауқымда кең таралды.
Ең бастысы ислам дінінде ақыл мен жүрек арасында қайшылық болмады. Ислам философиясы бойынша құдай заттарды адамдар ойлансын, пайымдасын деп жаратқан. Адам құдай мен заттарды тануы үшін дінмен қатар сол заттарды – табиғатты зерттейтін ғылымдарды жаратқан. Ортағасырлық Батыста білімді мойындамаған дін ғылымға қарсы соғыс ашып, діни фанатизм, инквизиция, соғыстар мен империализмге жол берді. Қазір де мұсылмандар надандықтан, тар ұғымдардан әлі де құтыла алмай келеді.
ХIV ғасырдан кейін мұсылман әлемі белгілі объективтік себептерге байланысты дамуда артта қалды. Мұсылман аймағында ауызбіршіліктің болмауы, исламның кең пейілді, терең рационалды және рухани негіздерінің орнына шектеулі, аясы тар формализмнің салтанат құруы, сыртқы күштердің жорықтары, Жібек жолындағы халықаралық сауданың тоқырауы, Еуропадағы демографиялық өсім, капитализм мен өндірістік төңкеріс сияқты себептер жатады. Жаңа дәуірде мұсылман елдері түгелдей дерлік әлемдік геосаяси алпауыт күштердің ықпалына тәуелді болып, ғылым дамымады.
Отаршылық кезеңін басынан өткерген көптеген мұсылман елдерінде саяси, құқықтық, әлеуметтік-экономикалық мәселелер ұзақ жылдар бойы шешімін таппай, Таяу Шығыста үздіксіз халық наразылығының басты себебіне айналды. Аймақта тарихи жағдайға байланысты білім мен ғылым мәселелері екінші қатардағы проблемаларға айналды. Кейбір мұсылман елдеріндегі діни радикализм надандықпен қатар кедейліктен бастау алады. Ал негізінде, дамыған елдерде білім, ғылым және технологияның дамуы адамның саяси-экономикалық құқықтарының қорғалуына байланысты екені белгілі.
Мұсылман елдері әлемдегі энергетикалық ресурстардың үштен екі бөлігіне, атап айтқанда мұнай қорлары мен газдың 63%-ына иелік етеді. Соған қарамастан ИЫҰ-ға мүше 57 мемлекет халқының 26%-ы кедей, басым көпшілігі әлеуметтік-экономикалық даму тұрғысынан әлемнің өркениетті елдерінен артта қалған.
ХХ-ХХІ ғасырларда ислам әлемінде демографиялық дүмпу орын алып, әлем халқының төрттен бір бөлігін құрағанына қарамастан білім мен адам капиталының сапасы төмен деңгейде. Мәселен, ИЫҰ елдерімен салыстырғанда Еуропадағы зерттеушілер саны 10 есе көп екен. Еуропада 1 миллион адамға шаққанда ғалым саны 4651 кісі болса, мұсылман елдерінде бұл көрсеткіш Түркия, Иран, Мысыр, Әзербайжан, Қазақстан, Тунис, Малайзия сияқты елдерді санамағанда 1000 кісіден төмен. Түркия мен Иран ИЫҰ елдерінде жарияланатын ғылыми зерттеулердің жартысын қамтамасыз етеді. Ал ИЫҰ-да шығатын ғылыми мақалалардың үштен бір бөлігі Малайзияда жарияланады. Технология экспорты саласында Малайзия ИЫҰ өндіретін өнімдердің 80%-ын сыртқа шығарады. Араб елдерінен Тунис пен Иордания ғалым саны бойынша алда келеді. Парсы-араб шығанағының бай елдері ғылыми зерттеулерден гөрі университеттік және діни білімге қомақты қолдау көрсетуде.
SESRIC ұйымының зерттеуіне сәйкес Ислам ынтымақтастығы ұйымына мүше елдер әлемде ғылым мен технологияға бөлінетін қаржының тек 2,4%-ы, патенттердің 1,6%-ын және жарияланымдардың 6%-ын ғана қамтамасыз етеді. ИЫҰ елдері ғылыми зерттеулерге шамамен жылына 30 млрд АҚШ долларын жұмсайды. Ал бұл көрсеткіш Ресейдің ғылымға бөлетін бюджетіне жақын. ИЫҰ елдері ІЖӨ көрсеткішінің 1%-ын ғана ғылым-білімге жұмсайды. Түркия мен Иран ғылыми зерттеулерге шамамен 10 млрд АҚШ долларын бөліп, мұсылман елдерінің көшін бастап тұр. ИЫҰ елдерінің басым көпшілігі ғылымға ІЖӨ-нің 0,7 %-ын бөледі. Түркия, Тунис, Иран, Малайзия сияқты елдер кісі басына шаққанда ғылымға ең көп қаражат жұмсайды.
Қазіргі мұсылман елдеріндегі ең өзекті мәселе қоғам мен мемлекеттің үйлесімді, жан-жақты дамуын қамтамасыз ететін білім мен ғылым саласы тұралап, әлеуметтік және қауіпсіздік проблемалары белең алуында жатыр. Мұсылман әлемінде тұрақтылық орнап, ғылым мен білімге қайта көңіл бөлінуі, дүниежүзілік қоғамдастыққа интеграциялануы үшін исламның төзімділігі, ашықтығы және пікір алуандығы туралы жаңа тұжырымдамалар мен философияға мұқтаждық айқын сезілуде. Ол үшін мұсылман қоғамдары жалпы адамзаттық құндылықтарды, өзге өркениеттердің жетістіктерін қабылдауға, жаңа білім мен технологияны үйренуге ниет танытуы қажет. Мұсылман әлемінің үштен бір бөлігі жас-тар екенін ескерсек, ғаламат әлеуеттің барын түсіну аса қиын емес.
Қазіргі мұсылман әлеміндегі күйзелістен шығу, кедейлік мәселелерін шешу қоғамның білім деңгейі мен тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты болмақ. Сондықтан мұсылман әлемінде адам мен табиғат туралы жаңа дүниетаным қалыптастырып, ақыл мен жүректі тең ұстаған исламның кең көкжиегіне қайту қажет.
Қазақстанға келсек, еліміз ислам әлемінде білім индексі бойынша алдыңғы қатарлы мемлекет. Сондай-ақ, ИЫҰ елдері арасында Қазақстан ғылыми және индустриалды негіздері күшті мемлекеттерге жатады. Өйткені, елімізде сауаттылық деңгейі жоғары, кеңестік, ұлттық және батыстық білім жүйелерінің элементтері үйлесім тапқан. Қазақстан ізгілік пен білімге құштар жастарды тәрбиелеу арқылы ислам әлемінің интеллектуалды жаңғыруына септігін тигізіп, мұсылман әлеміне өз даму үлгісін ұсына алады.
Сондықтан, ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесінің жабылу салтанатымен тұспа-тұс орайластырылған және мұсылман әлемінің ең көкейкесті білім-ғылым мәселелері талқыланатын ИЫҰ ғылым және технология саммитінің Астанада өтуінің үлкен мәні мен әсері болары даусыз.
Жанат МОМЫНҚҰЛОВ,
философия ғылымдарының кандидаты, шығыстанушы
