Тастағы шежірелеріміз экранға сұранып тұр

Шындығында, «Махабхарата» эпо­сы­ның бұл тұңғыш экрандалуы емес еді. Бұған дейін де оның қаншама экран­дал­ған нұсқалары болды. Солардың ең алғашқысы 1965 жылдың өзінде-ақ экран­ға шықты. 1989 жылы ағылшын ки­носы мен театрының атақты режиссері Питер Брук «Махабхарата» атты үш серия­лық фильм-спектаклін қойды. Ал 1990 (94 бөлімді) және 2013 жылдары (267 бө­лімді) «Махабхарата» эпосы бойынша тү­сірілген телесериалдар экранға шықты. Кө­ріп отырғанымыздай, үнді кине­ма­тографистері бұған дейін де бір­неше дүр­кін экрандалған атақты эпосқа қа­зір тағы да қайта оралып отыр. Тек «Ма­ха­б­харата» емес, үндінің «Рамаяна» атты эпо­сының экрандық тағдыры да дәл осындай. Ол эпос бойынша сонау 1961 жылдан бастап, күні бүгінге дейін бірнеше көркемсуретті, анимациялық фильмдер, телесериалдар түсірілді.

Тек үнді ғана емес, дәл осындай мысал­дарды басқа елдердің киносынан да та­буға болады. Мәселен, неміс халқының ор­та ғасырда дүниеге келген ең бір белгілі шы­ғармасы – «Нибелунгтер туралы жыр» эпикалық поэмасы бойынша кино­ға дыбыс келмеген кезеңнің өзінде-ақ екі бөлімді фильм түсірілді (1924, реж. Фриц Ланг). Одан кейінгі жылдары бұл поэма қаншама көркемсуретті фильмд­ер мен телесериалдардың негізі­не арқау болды. Шын мәнінде, үнді, неміс кине­ма­тографистерінің бұл эпостар­ға қайта-қайта оралып отыруының сыры неде? Әрине, тақырып, сюжет тапшылығынан емес екені айдан анық. Бұл жердегі басты себеп – өз халқының мәдени мұрасына деген сүйіспеншілік пен сый-құрмет әрі бүгінгінің кешегімен рухани байланысын дәріптеу, оны әлемге паш ету ниетінен туындаған қадам болуы керек.

 Осы тұста жоғарыда аталып өткен елдер­дің эпостарды экрандау арқылы ха­лық жады мен ұлттық сана-сезім­ді аялап, тарихын ұлықтауда кино өне­рінің құдіретін өте жақсы пайдаланып отыр­ғаны көрінеді. Тағы бір айта кетерлігі – бүгінгі таңда әлем елдерінің киносында эпостық шығармаларға назар аударудың тым басымдылығы байқалады. Әрине, бұл – қазіргі жаhандану дәуіріндегі әр ха­лықтың «өзін-өзі сақтау» түйсігінен туын­даған маңызды қадам екені белгілі.

Осы тұста эпикалық жыр-дастандарға тұ­нып тұрған қазақ халқының мол мұра­сының үстінде отырған отандық кино өне­ріміз қандай қадамдар жасады неме­се жасауда деген сұрақ туындайды. Қа­зақ киносының тарихында эпостық шы­ғармалар бойынша экрандалған көркемсуретті фильмдердің саны саусақп­ен санарлықтай екенін ескерсек, әзірге бұл бағытта тындырылған істің аса мар­дым­­ды болмай отырғанын мойындауымыз керек. Жыр-дастандардың негізінде аса көп болмаса да, фильмдер түсіру ке­ңес өкіметі жылдарында қолға алынды. Мысалы, 1954 жылы «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» лиро-эпостық жыры негізінде түсірілген әрі Шәкен Аймановтың кино­ре­жиссурадағы алғашқы қадамы болып та­былатын «Махаббат туралы аңыз» фи­льмі дүниеге келді. Одан кейін араға он бес-он алты жыл салып, ұлттық кино­мыз­дың ең бір үздік үлгісі – «Қыз Жібек» фильмі экранға шықты.

Ал Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдары «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жыры қай­та экрандалды (1992, реж. А. Әшімов). Шын­дығында, әзірге осы фильмдерден өзге эпос­тық жырлар бойынша тікелей экран­дал­ған дүниелерді еске түсіре алмайтынымыз хақ. Алайда ұлттық дүниетанымның белгісі, этникалық жады ретінде халық аңыз-әпсаналары мен эпостық жырлар, әсіресе 1960-1970 жылдары түсірілген фильм­дердің көркемдік құрылымында жиі кездеседі. Мысалы, «Тұлпардың ізі» фильмінде (1964, сц.авторы Ә. Тара­зи, реж. М. Бегалин) тұлпар туралы аңыз­ды қолданса, «Шоқ пен Шерде» (1972, сц.авторы С. Нарымбетов, реж. Қ. Қа­сым­­беков) қолында үнемі «Алпамыс» кі­та­бы жүретін кішкентай Шер мен оның до­сы Ғалымжан жырдан үзінділер оқиды.

Немесе Шәкен Аймановтың «Атамекен» (1966, сц.авторы О. Сүлейменов) филь­мінде Баян бір сөзінде: «...Егер, біз әкемнің мәйітін әкелсек, мен де Ер Тар­ғын, Ер Көкше сияқты Ер атанамын», – дей­ді. Бір қарағанда, бұл фильмдердің аңыз-әпсаналар мен жыр-дастандарға еш қатысы жоқ, жанрлық табиғаты бөлек көрінгенімен, олардың құрылымына жа­ңа­ғыдай сөздер мен мотивтердің енуі бүгінгі күн мен өткен шақтың арасындағы рухани байланысты меңзейді.

Мысалы, қазақ киносының тағы бір классигі Абдолла Қарсақбаевтың «Қилы кезең» (1966) фильмінде қызыл әскер комиссары Тоқтардың таңбалы тастарды аралай жүріп, олардың әрқайсысына үңіле қарап, қойын дәптеріне әлденені жазып жүретін көрініс бар. Сол көріністе камераның алдына жақын орналасқан, әрқилы жан-жануарлар бейнеленген үлкенірек тастың жанында тұрып: «Тасқа ойған таңба мәңгі қалады», дейді. Сәлден соң жанына жақындап келген сарбаз «Комиссар, бұл суреттерден келетін пайда бар ма? Бүгін күні бойы осымен әуре болдық. Босқа уақыт өткізудің не қажеті бар?» деп сұрайды. Тоқтар қолындағы дәптеріне әлденені түрткен күйі, байсалды, ойлы қалпымен: «Бұл бұрынғы ата-бабамыздың ізі. Болашақ өткеннен басталады, Қылышбай. Өткенді білмей, болашақты білмейсің», деп жауап береді. Осылайша фильм авторлары тас бетіндегі таңбалардың жәй таңбалар емес, ұлттық жадымыздың іздері екенін меңзейді.

Кеңес өкіметі жылдарындағы қазақ киносының ұлттың рухани қайнаркөзіне оралуының тағы бір тамаша үлгісі – «Қыз Жібек» фильміндегі ер адам бейнесіндегі балбал тастың жанында Төлеген мерт бо­латын эпизод әрбір көрерменнің есін­де екені белгілі. Егер назар аудара қара­сақ, ен далада көне дәуірлердің көзін­дей тұрған сол балбал тастың өзі де Төлеген қазасының тірі куәсі іспетті еке­нін байқаймыз. Эпизодтың соңында Төле­ген­нен басталған камераның қозғалысы жаңа­ғы балбал тасқа барып тоқтайды. Бір қызығы, басында «көздері айқара ашы­лып, бізге қарап тұрған» мүсін каме­раның өзіне келіп тоқтаған тұсында жана­ры төмен қарап тұрғандай әсер бе­ре­ді.

Бұл көрініс оның Төлегеннің қа­за­сына қайғырып, аза тұтуы секілді оқы­лады. Нәтижесінде, тас мүсін әп-сәт­те жанды кейіпкерге айналып шыға ке­леді. Екіншіден, ол Төлеген мерт болатын жердің тас белгісі ғана емес, талай ғасырлар оқиғасы мен сан мыңдаған адам тағдырының куәсі іспетті. Шеті-қиыры шексіз, ұлан-ғайыр мына ен дала­ның құпиясы өзіне ғана аян. Қазір ғана Тө­легеннің қазасына куә болған тас мүсі­ннің бейнесі фильм оқиғасы өтетін дәуір мен тарих қойнауында қалған бағзы замандарды осылайша бір эпизодта байланыстырады. Байқағанымыздай, Төлегеннің дәл осы балбал тастың жанына келіп мерт болуы кездейсоқ емес. Авторлар оның бейнесі арқылы ата-бабаның ізі қалған сан ғасырдың үніне «құлақ түреді». «Қыз Жібек» фильмінің өміршеңдігінің бір сыры да осында: жаңағы тас мүсін секілді басқа да көптеген символдар мен метафораларды «ойнату» арқылы дәуірлер мен ұрпақтар арасындағы нәзік байланыстың күмбірін шертеді.

Көріп отырғанымыздай, жоғарыдағы эпизодтар арқылы екі фильмнің де авторлары қазақ әлемінің рухани тамыры сонау көне ғасырлардан бастау алады деген ойды айтып отыр. «Өнер мен әдебиеттің түрі ұлттық, мазмұны социалистік болуы тиіс» заманда, «тарихың кешегі Қазан төң­­керісінен басталады» деген ойды сана­ға сіңіруге тырысқан кезеңде дүниеге кел­­ген фильм авторларының сол кездің өзін­­де-ақ осынау батылдыққа барғанына куә болып отырмыз.

Ал қазір біз кез келген уақытта тарих қойнауына сүңгіп кетіп, өзімізге қа­жет рухани азығымызды емін-ер­кін алып шығатын азат елде өмір сү­ріп жат­­­қ­ан халықпыз. Сол рухани азы­ғы­­мыз­­дың қайнар көзі әрі бірегейі – Ор­хон-Енисей жазбалары екені белгілі. Қа­­зір­гі таңда бұл жазбалар туралы қазақ әдебиеттанушылары мен тарихшылары тарапынан жан-жақты зерттеліп, көптеген еңбектер жарыққа шықты.

Ол жазбалар туралы мәліметтер мектеп оқулықтарына еніп, телехабарлар жасалды, мақалалар жарияланды. Алайда жақында ғана Алматы, Астана қалаларында тұсаукесері өткен «Күлтегін» анимациялық фильмінен өзге, бұл ескерткіштерде қашалып жазылған оқи­ғалар мен Күлтегін, Тоныкөк, Білге қа­ған сияқты тарихи кейіпкерлердің бей­не­сі әзірге көркемсуретті кинода пайда бола қойған жоқ. Шын мәнінде, сонау VII ғасырда тас бетіне қашалып жазылған бұл дастандар ұлттық киномыз үшін таптырмас құнды материал екенін айтуымыз керек. Оның бірнеше себебін атап өтейік.

Ең алдымен, жоғарыда біраз тоқта­лып өткен фильмдер мен олардың автор­ла­рының кезінде ашық айта алмай, диа­лог, деталь, символ мен метафоралар­ды, т.б. қолдану арқылы емеурінмен жет­кізген идеясын енді емін-еркін, қа­ла­ғанымызша экранға алып шығуға мей­лін­ше мүмкіндік бар. Екіншіден, түркі халық­тарының, соның ішінде қазақ батыр­лық дастандарының алғашқы үл­гісі болып табылатын бұл жазбаларда ел мен жерді сырт жаудан қорғаудағы ер­жү­рек қаhармандардың ерен ерлігі мен мыз­ғымас рухы көрініс табады. Ал бұл өз кезе­гін­де экранға отансүйгіш, рухы мықты кейіп­к­­ерлердің шығуына ықпал етеді. Үшін­шіден, жазбалардың өзінің экранға сұ­ранып тұрған кинематографиялық та­биғатына мән беруіміз керек.

Осы тұста белгілі мемлекет және қо­ғам қайраткері, филология ғылым­да­рының докторы, профессор Мырзатай Жолдасбековтің ғылыми аудармасының орны ерекше болары сөзсіз. Ғалымның айтуынша, еркін аудармадан гөрі, көне мұраның өзіне тән стилін, ерекшеліктерін берік сақтай отырып, жүзеге асырылған аударма жыр табиғатын мейлінше сақтайды. Біздіңше, дәл осы тәсілдегі аударма Орхон-Енисей жазу­ларының алдымен сценарийге, сонан соң кино тіліне көшірілуіне үл­кен көмегін тигізеді. Сонда ғана жыр дү­ние­ге келген дәуірдің үнін, бояуын сезі­ну­ге, оны жеткізудегі қолданылатын кине­ма­то­гра­фиялық тәсілдердің дұрыс таң­да­луына мүм­кіндік береді.

Орхон-Енисей жазбаларының ки­не­­­матографиялық табиғаты дегенде, ең алдымен оқиғалардың барлығы олар­­ды өз көзімен көріп, куә болған адам­дар тарапынан баяндалуына мән беруіміз керек. Мұның өзі болашақ филь­мнің формасын айқындауға ық­пал етері сөзсіз. Сонан соң, ондағы оқи­ғалар мен кейіпкерлер бейнесінің сурет­телуі мен баяндалуының өзі кино өне­рінің та­биғатымен үндесіп жатқан ерек­ше­лік­тері назар аудартады. Осы тұста Орхон-Енисей жазбаларын экранға алып шы­ғу­да әдебиеттанушы ғалымдар мен та­рих­шылардың, соның ішінде, әсіресе Мыр­затай Жолдасбековтің зерттеулері қа­зақ кинематографистері үшін дайын азық екенін айтуымыз керек.

«Асыл арналар» атты еңбегінде («Күлтегін» баспасы, 2012) ғалымның өзі былай деп жазады: «Эпостық баяндауға негізделген бұл ескерткіштерде жеңілуді білмеген ежелгі жыр батырларындай, Күлтегіннің басынан кешкен ерлік қимылдары, жорық сапарлары қаншама? Тілсіз тасқа сыйғызған сол жойқын соғыс суреттерінен біз Күл­тегіннің жекпе-жек шайқастарын анық елес­тетеміз» (87-бет).

Немесе Білге қаған ту­ралы: «Білгенің жырда қайда, қандай жорықтарға барғаны, қандай, қаншалықты ер­лік көрсеткені толық суреттеледі: ол ха­лықты жинап, ұйымдастырушы ретін­де бейнеленеді. Жырда Білгенің іс-әре­кет­тері ғана емес, көңіл-күйі де баяндалады», деп жазады (87-88-беттер). Бай­қа­ғанымыздай, ғалымның ой-пікірлері жыр­дың кинематографиялық табиғатын ай­ғақтап отыр. Тағы бір назар аударарлық маңызды сәт – жыр кейіпкерлерінің сырт келбеті туралы да былай дейді: «Батырдың (Күлтегін туралы сөз болып отыр. – Н.Р.) сырт пішіні, портреттік су­реті жырда берілмегенмен, жаумен бет­пе-бет келіп найзаласқан сәттерден қа­зақ эпостарындағыдай «Буырқанған, бусанған, мұздай темір құрсанған» ер-жүрек алыптың келбетін елестету қиын емес.

Бір ғана Күлтегін жырында сан атаулы сәйгүлік аттар Күлтегіннің мінісіне шыдамай бірінен соң бірі құлап жатса – бұл-дағы батырдың соқталы образын аша түсетін айшықты мотив» (89-бет). Көріп отырғанымыздай, Орхон-Енисей жазуларының зерттеушісі болашақта бұл шығарма экрандала қалған жағдайда, кинематографистер үшін аса қажет болатын құнды кеңестер беріп отыр.

Тағы бір назар аударарлық маңызды сәт – Күлтегін, Тоныкөк, Білге арқылы қа­зақ киносына рухы мықты, батыр тұл­ғалы, өр мінезді кейіпкерлердің ке­ліп қосылуы бек мүмкін. Әлем кино­сындағы, соның ішінде, әсіресе америка фильмдеріндегі «отқа салса жанбайтын, су­ға салса батпайтын», нар тұлғалы ба­тыр кейіпкерлердің (супергерой) түп төркіні эпостарда, халықтық аңыз-әп­са­наларда жатқанын, тіпті оларды уақыт өт­кен сайын заманауи кейіпте көріп жүргенімізді ескерсек, жоғарыда аталып өткен үш кейіпкердің қазақ киносы үшін маңыздылығы тым арта түсері хақ. Күл­тегін, Тоныкөк, Білге секілді кейіп­кер­лері бар орасан бай мұрамыз бола тұ­ра, өз көрерменімізді жаңағы аме­ри­калық фильмдерге «телміртіп қою» – өз дастандарымыздың қадірін біле алмай отырмыз-ау деген ойға жетелейді.

Орхон-Енисей жазбаларын экран­дау­дың тағы бір маңыздылығы – тари­хи сана-сезімнің тереңдеуіне орасан зор ықпал ететіні. Өйткені ол жаз­ба­лар­дағы кейіпкерлердің іс-әрекеті мен оқи­ға­лардың өзі тарихи деректерге сүйеніп жа­зылған. Осыған қатысты Мырзатай Жол­дасбеков өзінің зерттеу еңбегінде бы­лай деп жазады: «Орхон жырларында «Олар бізден төрт есе артық еді», «есепсіз жау келді» деген тәрізді деректі-дерексіз ұл­ғайтулар болмаса, әсірелеу жоққа тән. Бұл біздіңше, аталмыш жырлардың өзін тудырған тарихи арналармен іргелес, жа­қын тұрғандығынан әрі олардың шежіре ре­тімен келетіндігінен болуы керек. Өйт­ке­ні эпос неғұрлым өзін тудырған тарихи шындықтың желісінен қашықтаған сайын соғұрлым оларда әсірелеудің мол болатындығын аңғарамыз» («Асыл арналар», 104-бет). Сондықтан, Күлтегін, Тоныкөк, Білге қағандар он төрт ғасыр бұ­рын құлпытастарға қашалып жа­зыл­ған дастанның батыр әрі ақылгөй кейіп­кер­лері ғана емес, өмірде болған тарихи кейіпкерлер ретінде де маңызды.

Тарихи сана-сезімге қатысты тағы бір мысал келтірейік. Осыдан біраз уақыт бұрын Түркияның түсірген «Сүлеймен сұлтан» атты көпсериялы тарихи телехикаясы әлемнің 50-ден астам елінде көрсетіліп (оның ішінде біз де бармыз), көрерменнің көзайымы бол­ғаны белгілі. Енді міне, арада көп уа­қыт өтпей-ақ, Сүлеймен сұлтан өмір сүр­ген кезеңнен де әрі қарай тереңдей тү­сіп, Осман им­периясының құрылатын дәу­ірін баян­дай­тын «Қайта тірілу: Ер­тұғырыл» («Жаужүрек Ертұғырыл») ат­ты телехикая­сын ұсынды. Шын мәнін­де, түрік кинематографистерінің көздеген мақ­саты – бұл телехикаялар арқылы елдің тарихы мен батырларын экранға шығарып, көрерменге ұсыну ғана емес қой.

Оның ар жағында өзінің қаншама ға­сырлық тарихы әрі рухы мықты хал­қы бар мемлекет екенін әлемге танытып, санаға сіңіру мақсаты тұрғанын ұмытпауымыз керек. Осынысымен де ол телехикаялар мемлекеттің тарихи абыройын асқақтатып, идеологиясына қисапсыз қызмет етіп отыр. Екіншіден, халқының бойында отансүйгіштік сезім мен мықты рухтың тәрбиеленуіне де ықпал етуде. Әрине, біздің ел де тарихын, батырларын ұмытқан жоқ. Жақында ғана «Қазақ хандығы» көрерменге ұсынылды. Қазір «Қазақ батырлары» телехикаясы түсіріліп жатыр. Оған қоса «Томирис» фильмі қолға алынды. Бұған қоса кешегі тас бетіне қашалып жазылған, шынайы деректерге сүйенген Орхон-Енисей жазба­ларын да кино тіліне көшіру тарихи сана-сезімнің тереңдей түсуіне атсалысатыны белгілі.

Әрине, Орхон-Енисей жазбаларының эк­ран­далуының ең басты маңыздылығы – балбал тас бетіндегі таңбалар мен тас мү­сін арқылы кешегі «Қилы кезең», «Қыз Жібек» фильмдерінде айтылған қа­зақ әлемінің рухани тамыры сонау көне ға­сырлардан бастау алады деген ойды бе­кіте түсетін дәйекті дәлел болары анық. Ал өткенді ұмытпау – ұлт болашағының ке­пілі екеніне Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Болашаққа бағдар: ру­­­хани жаңғыру» атты мақаласында былай деп назар аударады: «...Әжептәуір жаң­ғырған қоғамның өзінің тамыры та­рихының тереңінен бастау алатын ру­ха­ни коды болады. Жаңа тұрпатты жаң­ғы­рудың ең басты шарты – сол ұлттық ко­дыңды сақтай білу...».

Эпостық жырларға оралу – бүгін мен кешегі күннің арасындағы рухани кө­пір іспетті. Ал ол көпір барда халық өзі­нің тарихи жады мен ұлттық кодын еш­қашан жоғалтпасы анық. Сол себептен де бүгінгі жаhандану дәуірінде әлем, со­­ның ішінде мәселен, үнді киносы «Ма­хабхарата» сияқты өзінің эпостық шы­ғармасына айрықша назар аударып, оның бір­неше экрандық нұсқасы бола тұра, тағы да қайта айналып соғып отыр. Осы тұста Орхон-Енисей жазбалары сияқты теңдесі жоқ дастанымызды экрандаудың уақыты келді-ау деген айшуақ ойға еріксіз берілесіз...

Нәзира РАХМАНҚЫЗЫ,

кинотанушы, өнертану кандидаты