Көрермен мен сахнаның ортасын жұмбақ сырымен тұмшалай түсетін перденің ар жағынан сиқыр күтеміз. Сіз бен бізге беймәлім де мәлім тіршіліктің жықпылдарынан сүзіліп шыққан сұлулықты ынтыға күтеміз. Сахна пердесі ашылған сәттен-ақ, күнделікті күйбің тіршіліктен өзге, шоқтығы биік өмірге қалықтай ұша жөнелеміз. Ол – сахнаны сан алуан декорацияларымен жұмбақтандыра түсетін сценографиялық шешім!.. Ғасыр бастауындағы сахна жабдығы мен бүгінгі сахналық безендірудің арасы жер мен көктей екені айтпаса да түсінікті жайт. Соңғы кездері жаңа технологиялық құралдармен жабдықталған сахнаға анау айтты декорация құрып әуре болмайтын, минимализм заңдылығына сүйенген қойылымдар да жеткілікті. Осыған орай Оңтүстік Қазақстан облыстық Ж.Шанин атындағы академиялық қазақ драма театрының бас суретшісі, Қазақстанның мәдениет қайраткері Қалтөре ЖҰМАҚҰЛОВПЕН әңгімелесіп, ой бөлісудің сәті түсті.
– ХХ ғасыр сахнасындағы декорацияға, яғни безендіру ісіне актер қызмет етті, ал бүгінгі минимализмдік шешімдегі сценографиялық еңбек сіз үшін несімен ерекшеленеді?
– Негізі сахна безендірудің мақсаты қойылымның көркемдік бейнесін ашу болып табылады. Мен соған қызмет жасап келдім. Сонау 1970-1980 жылдарға қарағанда бүгінгі күннің декорациясының айырмашылығы осында. Ол жылдары декорация әрекет орнын ғана бейнелеген болса, бүгінгі күн ол актермен бірге жұмыс істейді. Егер сценографияның тарихына тоқталатын болсақ, бірнеше кезеңді басынан өткергенін көреміз. Бүгінгі сценографияның минимализмге бет бұруы – уақыт талабы. Минимализм дегенді қарапайымдылық деп түсінсек болады. Ал қарапайымдылықтан асқан сұлулық пен ғажайып құпиялық жоқ. Сол қарапайымдылыққа қалай қол жеткізуге болады, міне, бүгінгі мәселе осында. Ол кез келген адамның «тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін» таба бермейтіні секілді оңай шаруа емес. Сахна нақтылықты қажет етеді. Нақты ой. Нақтылы өзгеріс. Бірақ қандай да бір жаңа көзқарас болсын қойылымның өзегін ұстап тұратын идеяға қызмет жасап, мәнін ашуға ойын барысында актерге жәрдем етуі керек. Сол себепті декорация тек минимализммен шектелмей, әр қырлы болуы мүмкін. Әр спектакльдің айтатын ойы, көтеретін салмағы мен идеясын минимализм аша алмауы мүмкін. Оған режиссердің ойы мен талабын қосыңыз. Кейде рас, сіздің тапқан минимализміңізге режиссердің ойы сай болмай қалуы әбден мүмкін. Режиссерге көп нәрсе байланысты. Пьесаны оқыған сәтте минимализм жасаймын деп ойламайсың. Ізденіс барысында, екшеле келе минимализмге айналып кетуі не керісінше шешімге ұшырауы мүмкін. Режиссермен тығыз жұмыс жасау, тіл табысу, ойлардың бір жерге тоғысуы шығармашылық жетістіктің жартысы деуге болады.
Режиссер трактовкасы – үлкен мәселе. Өз басым алдымен, режиссердің талабын жүректен өткізіп барып жұмыс істеймін.
– Қолыңызға пьеса тиген сәтте сізді ең алдымен қандай нәрсе мазалайды?
– Мені толғантатын нәрсе: «Бұл пьесаны қолға алғандағы мақсатымыз не?» деген сұраққа жауап табылмай қиналған сәт. Тиісті жауап алынған кезде жұмысқа деген құлшыныс пайда болады. Бағытың айқындалады. Ойыңды сол бағытқа жинақтайсың. Бастапқы ойымда айтқандай, мұны «сахнада өмір сүрсе екен» деген мақсатпен жүзеге асырамын. Өкінішке қарай, көптеген қойылымдарда санамда сараланған декорацияларым тек әрекет орнын бейнелеумен ғана шектеліп қалады. Ұйқысыз түндер мен мазасыз күндердің куәсіндей туындыңды актер қарекетке айналдыра алмай, ал режиссер көздеген нысанасынан мүлт кетіп, ой ыдыраса, жүрегің май ішкендей кілкиді. Сол үшін әр қойылымға тапқан дүниелерің ойналып, идеяң орындалса екен дейсің.
– Сахналық шешім жүректі жарып шықпаса – қалғаны зая кетеді. Десе де түйіні табылмай қалған сахналық шешіміңіз болды ма?
– Шығармашылық жолымда мені қинаған шешім Ш.Айтматов пен М.Шахановтың «Сократ түні» тарихи драмасы еді. Тақырыпты дөп баспай, дөңгелене қиыс кетіп, драманың түбіне тереңдеп бата алмай кібіртіктеп, ұзақ қиналдым. Авторлар әлемдік деңгейдегі мәселені қозғап тұр. Сол үшін белгілі бір шешімге тоқтамас бұрын алдымен, саралауды қажет ететін сараптама жолынан өтесің. Адамзат өткен тарихи кезеңдерді көп зерттеуге тура келді. Мишығыңа әлдене ендеген кезде, жауабы табылады. Толғантқан шешімімді тапқандағы сезімді жай сөзбен айтып жеткізу қиын. Түпкілікті байлам қойылымның төңірегімен шектелмей, адамзаттық ортақ ой биіктігіне жеткізер кеңістікке шығып кетті. Әлемдік толғаныс тудыратындай шешім жасадым. Көрерменнің көңілінен шыққан дүние болды-ау деймін...
– Бүгінгі көрермен сахналық өмірден қандай да бір өнегелі ой түйеді деп ойлайсыз ба? Жалпы олардың кейіпкерлеріне сағыныш-мұңын, сүйіспеншілік сезімін байқайсыз ба? Жоқ әлде сол заматта ұмыт қалып жата ма?
– Адам ең алдымен, қоғамда өмір сүреді. Қоғамдағы өзгеріс, кімге болсын әсерін тигізбей қоймайды. Жаныма бататыны – қоғамдағы сүлесоқтық. Адамдар өзіне емес айналасындағы тіршілікке немқұрайлы. Кешегі кеңестік кезеңде мәңгүрт болдық дейік, ал қазіргімізге не жорық?! Адамның айналасынан қол үзуі, бейтарап күй кешуі оңай. «Сен тимесең, мен тименнен...» қауіптенемін. Көре тұра көрмегенсу, біле тұра білмегенсу – қауіпті. Жан ауырмау дерті жаман. Мөлдір шыныдан футляр киіп алған сияқтымыз. Бұрынғы адами құндылықтар, қасиеттер басқаша түсінік ала бастады...
– «Сахна – көрерменді тәрбиелейтін орын» дегенге қалай қарайсыз?
– Біз көбіне біреуді тәрбиелегіміз келіп жатады. Негізі әрқайсымыз өзімізді тәрбиелеуге күш салуымыз керек. Шариғатта келеңсіз нәрсені қолмен тоқтату, қолмен тоқтата алмасақ – сөзбен, сөзбен тоқтамаса – жеккөру деген сөз бар. Сахнада шығармашылық топ өздеріне солай сұрақ қоюы керек. Бұл ретте егер көрерменді толғандырып, ойландыра алсақ, сахнагер үшін үлкен жетістік сол.
Қоғамға ой тастайтын парасатты дүниелермен жұмыс істегенді жаным қалайды. Жұмысқа жауапкершілікпен қарағанды ұнатамын. Көрерменнің алтын уақытын ұрламауға, өкіндірмеуге тырысамын.
Әңгімелескен
Сая ҚАСЫМБЕК,
Ж.Шанин атындағы академиялық қазақ драма театры әдебиет бөлімінің меңгерушісі
