Әрине, әдебиет пен киноның өзара байланысы бүгін ғана басталған жоқ. Кино өнері тарихының алғашқы кезеңінде әдеби шығармалар кейіпкерлері арасындағы диалогтарды, жанрлары мен сюжеттерін қолданды. Уақыт өте келе әдебиеттің көркемдік бейнелеу тәсілдері кино өнерінің поэтикасына, тіліне қажетті бейнелеу құралдары ретінде аса маңызды зертханаға айнала бастады. Әлемнің беделді кинотеоретиктері мен режиссерлерінің өздері әдеби шығармалардағы ритм, динамика, кеңістік пен уақыт, кадр композициясы, кадрлық құрылым т.б. ерекшеліктерінің кино саласының жеке өнер ретінде қалыптасуына тигізген әсеріне аса мән берді. Бұл мәселеге, әсіресе, кеңес киносының классиктері С.Эйзенштейн, М.Ромм өздерінің теориялық еңбектерінде, студенттер алдында оқыған дәрістерінде басымырақ көңіл бөлді. Мысалы, Михаил Ромм: «... Кино өнерін меңгеруде, біз ең алдымен әдебиеттің өзінен көп дүниені үйренуіміз тиіс. Әдебиет – кинематографтың анасы...» дейді. Режиссер Л.Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік» романындағы монтаждың, диалогтардың, әрқилы бейнелер мен кейіпкерлер болмысының, көпшілік сахналарының, сюжет пен оқиғалардың баяндалу тәсілдері кинематограф үшін таптырмайтын оқулық екенін мысалға келтіреді. Немесе кинода параллельдік монтаж деген бар. Оны киноға тұңғыш рет Д. Гриффит деген америкалық режиссер енгізді. С. Эйзенштейн «Диккенс, Гриффит және біз» атты еңбегінде осы параллельдік монтаждың кинематографта пайда болуына ағылшын жазушысы Чарльз Диккенс шығармаларының әсері болды деп жазады. Әдебиеттің кино өнеріне тигізген әсері туралы мәселеде мұндай мысалдарды жиі кездестіруге болады.
Әдебиеттің кинодағы рөлі тек экрандалған фильмдермен ғана шектелмесі анық. Осы тұста әдеби шығармалардың кинематографиялық табиғатына да мән беруіміз керек. Мысалы, қазақтың эпостық жырларынан, тіпті оның ар жағындағы «Орхон-Енисей» жазбаларынан бастап, көркем әдебиеттің мықты деген шығармаларының кинематографиялық табиғатын жазбай тануға болар еді. Мысалы, М.Әуезовтің «Көксерегін» алып көріңізші. Тұнып тұрған кинематограф. Шынын айту керек, америкалықтардың түсіріп жүрген фильмдері мен ондағы супер-кейіпкерлері осыдан қаншама ғасырлар бұрын-ақ біздің эпостық жырларымызда пайда болды. Сол жырлардағы динамика, түс пен түр, кадрлардың ауысып отыруы, қимыл-қозғалыс, бәрі дайын фильм. Осы тұста «Қыз Жібек» фильмінің сәтті шығуының басты себептерінің бірі – жырдың кинематографиялық табиғатынан алыс кетпеуінде екенін айтқымыз келеді. Мәселен, Люмьерлердің алғашқы сюжеттерінің барлығы дерлік интерьерде емес, негізінен далада, көшеде, бақтың ішінде, өзеннің жағасында т.б. түсірілді. Яғни кино әу бастан-ақ табиғи ортада пайда болды (ғимараттың ішіне кіріп жүргені кейінірек қой). Сол сияқты «Қыз Жібек» фильмінде де оқиғалар негізінен ен далада, табиғат аясында өтеді. Үй ішіндегі көріністер саусақпен санарлықтай. Жырдың өзінде де солай. Олай болса, басқа ерекшеліктерін айтпаған күннің өзінде, қазақ жырында кейін бірнеше ғасырдан соң Еуропа топырағында «тұсауын кескен» кино өнерінің негізгі табиғаты сақталған. Осы тұста эпостық жырларды экрандағанда жиі сәтсіздікке ұшырап отырудың бір себебі – олардың кинематографиялық табиғатын сақтай білмеуінде екеніне мән беруіміз керек.
Киноның негізгі діңгегі – қимыл-қозғалыс, көріністер ғой. Көрермен экрандағы дүниені нақты көріп отырады. Сол сияқты әдебиеттің мықты деген шығармаларын оқып отырғанда, ондағы оқиғалар немесе кейіпкерлерінің іс-әрекеті көз алдыңыздан кәдімгі экрандағыдай бірінен соң бірі тізбектеліп өтіп жатады. Осыған қатысты жазушы Әкім Таразидің «Әр оқырманның өзінің сана экраны бар. Прозаның да құпия сыры – экран. Өзің анық көре алсаң, оқырман да көреді. Ал шұбылтып жазсаң оқырман үшін қызық емес...» деген сөзі бар. Немесе Лев Толстойдың 1853 жылдың 26 қазан күні өзінің күнделігінде қалдырған «Үнемі анық және түсінікті етіп жазуды әдетке айналдыруым керек» деген сөздерін еске түсірейік. Ал Михаил Булгаков жазушы өзіне анық көрініп тұрғанын ғана суреттеуі керектігін, ал көз алдында елестетіп, ап-айқын көре алмаған дүниесін қағаз бетіне түсіруінің қажеті жоқтығын айтады. Демек, әдебиет пен кинематография шығармаларының ұстанымы ортақ: анық көріп отыруыңыз керек.
Кино өнеріндегі ең бір күрделі, жауапкершілігі мол әрі кірпияз деген мәселелердің бірі – әдеби шығармаларды экрандау. Бір режиссер әдеби түпнұсқаға аса өзгеріс енгізбеуге, соңынан ізбе-із жүріп отыруға тырысады. Келесі бір фильмде оқиғалардың өтетін орны мен кейіпкерлері, сюжеті өзге елге, тіпті басқа дәуірге көшірілуі мүмкін. Бұл жағдайда, жаңа кейіпкерлер енуі немесе оқиғалары өзгеруі де ғажап емес. Әлем, қазақ киносының тарихында экрандаудың барлық түрлері жиі кездеседі. Дегенмен сол фильмдердің кейбірі сәтті шықты, кейбірі түпнұсқаның биігіне жете алмады. Әрине, «Менің атым Қожа», «Қыз Жібек», «Лир патша», «Гамлет» т.б. сияқты фильмдер күнде түсіріле бермейді ғой. Бірақ, күні бүгінге дейін Америка, Еуропа, Азия киносында болсын, кинематографистердің әдебиет ауылына жиі-жиі соғып жүргенінің куәсі болып жүрміз.
Әлбетте, кино өнерінің тарихында әдеби шығармалар негізге алынып түсірілген фильмдер өте көп. Қазақ киносында да солай. Бірақ, жоғарыда айтқанымыздай, соның барлығы сәтті шыққан жоқ. Дегенмен әдебиетте де, кинода да жұлдызы жанған шығармалар баршылық. Соңғы жылдары қазақ кинематографистері әдеби шығармаларға, жиі болмаса да, назар аударып жүр. Бір қуантарлығы, солардың кейбірі – жас кинематографистер. Бірақ олар көп емес, екі-үшеуден әрі аспайды. Мәселен, режиссерлер Елзат Ескендір Оралхан Бөкейдің «Өліара» хикаятын, Ербол Бораншы жас жазушы Ерболат Әбікенұлының «Пәтер іздеп жүр едік» деген әңгімесін экрандады. Жақында ғана режиссер Жаңабек Жетіруов Әбіш Кекілбаевтың повесі бойынша «Шыңырау» фильмінің түсірілім жұмыстарын аяқтады. Ал режиссер Дәрежан Өмірбаев осыдан біраз жылдар бұрын А.Чеховтың әңгімелерінің желісі негізінде «Махаббат туралы», Л.Толстойдың «Анна Каренина», Ф.Достоевскийдің «Қылмыс пен жаза» романдарының желісімен «Шұға», «Студент» фильмдерін түсірді.
Олай болса, әдебиеттің кино өнері үшін қазыналы алтын көмбе болып қала берері сөзсіз. Сондықтан осы өнерге келетін (келген) жастар әлем, қазақ жазушыларының шығармаларымен жақсы таныс болуы өте маңызды. Әсіресе, қазақ жазушыларының шығармаларын жетік біліп келсе дейміз. Себебі сол әдебиетте, ең алдымен ұлттың тілі, рухы, жаны бар. Өзінің тілін, әдебиетін, мәдениетін білетін кинематографистің қолынан рухы дүмбілез дүние шықпайды...
Нәзира РАХМАНҚЫЗЫ,
кинотанушы, өнертану кандидаты, Қазақ
ұлттық өнер университетінің профессоры
