Театр • 09 Сәуір, 2018

А.Сүлей­меновтің «Адасқақ» повесі отыз жылдан кейін драма­ тілімен сөй­леді

2155 рет
көрсетілді
10 мин
оқу үшін

Өнерді серік еткендердің ішін­дегі өркештісі сал Біржан­ның өмірі арқылы ән мен ән­шілік тағдырдың ғақлиясын шерткен жазушы Асқар Сүлей­меновтің «Адасқақ» повесі отыз жылдан кейін драма­ тілімен сөй­леді.

А.Сүлей­меновтің «Адасқақ» повесі отыз жылдан кейін драма­ тілімен сөй­леді

М.Әуезов атын­­дағы ака­демиялық драма театры­ ұсынған «Адасқақтың» сах­на­лық нұсқасын жасап, ықшам­даған белгілі әдебиет сыншысы, мәдениеттанушы Әлия Бө­пе­жанова болса, қатпары қалың, астары мол күрделі шығар­ма­ның бас-аяғын қамтып, режис­сура тілімен тәпсірлеген Әу­бә­кір Рахимов. Ілгеріректе А.Сү­лейменовтің «Төрт тақта – жай­намаз», «Қыз­дай жесір – штат қысқарту», «Жетінші палата», «Кек» секілді фи­лосо­фия­­лық мәні терең пьесаларын сахналаған Ә.Рахимов «Адас­қақпен» отыз жылдан бе­рі «ауырмаса» дәл осындай­ кең ауқымдағы даналықты май­дан қыл суырғандай етіп, динамикалы драмаға айналдыра алуы екіталай еді. Асқар шы­ғар­машылығындағы ешкімге ұқ­самайтын тіл, ой, стиль ерек­шелігімен ертерек танысқан шеберге ғана бағынатын кесектік бұл.

Спектакльдің инсценировкасын жасаған Ә.Бөпежанова шығарманың өзегін сақтай отырып, Біржан өмір сүрген кезеңге тән ахуалды, Ақан – Біржан – Абай тізбегін көтеретін ең маңыз­ды диалог-діңгекті дұрыс ірік­тей алғаны туындының то­­лық, біртұтас сахналық шы­ғарма болуына мүмкіндік бер­ген. Спектакльдің мәңгі қозғаушы күші махаббат па – бар және ол қандай махаббат десеңізші, аспандағы айға, Абай­­дың айнамкөзіне азуын бі­леген ессіз әлде есірік сезім. Елінің сөзін сөйлеп, еркесіне айналған әншілер өз кезеңінің бай-манабының қолжаулығы болды ма – болған. Бармақ бас­ты, көз қысты жемқорлық па – дерттің тамырын сол заманның топырағынан да тауып аласыз. Жалпақшешей, жағымпаздық ше – жайлап алған. Жадағай, жабы әншілеріңіз бе – олар бүгін өніп шыққан жоқ, өлермендер Біржан мен Ақанның өзін де жабықтырған. Осының бәрі бүгінгі көрерменге ғажап таныс оқиғалар. Біржан – Әпіш, Біржан – Абай, Біржан – Ақан, Біржан – Паң Нұрмағамбет, тіпті Біржан – Тәшмат арасында өрбитін диалог-спектакльде біз іздеген өзектілік кезек-кезек көрініс тауып жатты.

Спектакль өң мен түс арасында, екі әлемнің ортасындағы кеңіс­тікте өтеді. Әлдеқашан о дүние­лік болған жақындарының бәрі – өбектеп, жанынан шықпайтын жан жары Әпіш, Жанботаның қысастығы, Паң Нұрмағамбеттің нығыметіне бөленген күндер, Абаймен кездесуі, Ақанмен қа­уышуы – кенет Біржанның жадында қайта жаңғырады. Өлім ал­дындағы алаң-елең дүние. Кү­нәл­ары көз алдына келіп жатыр. Ар азабы тән азабынан ауыр. Ұят адамды өмір бойы қуалайды, міне, Біржанды да ақыры уысына түсіріп, өлетін сәтінде бе­тіне шыжғырып басып жатыр. Бір­жанның екі аяғы мен екі қолы тақ­тайға тарс таңулы, байлаулы жіпті шешкісі келіп бұлқынады. Ағаш тақтай болғанымен, режис­сердің пайымында, бұл – ар тақ­тайы. Біржанның жантәсілім етер алдындағы жарты сағаттық, бәл­кім жарты минөттік жан қиналысын Ә.Рахимов бір жарым сағаттық драмаға құрған. Режиссер Біржанның ажал ал­дындағы арылуын, арымен, әні­мен арыздасуын тұтас драмаға ай­налдырарда, әр штрихты, әр детальды мейлінше ойластырған. Қара киінген қарақшылардың көзіне әзірейіл болып көрініп, қайта-қайта сабап кететін тұсы – осқылап жатқан Біржанның өз күнәлары.

Фәнимен қоштасып жатқан­дағы қас-қағым сәтте күнәдан арылудың бір мүмкіндігі, жалғыз жолы қазақтың салтында бағзы заманнан «бақұлдасу» аталғаны аян. Негізгі қақтығыс – Біржан мен Абай, соңыра Біржан мен Ақан арасында өрістеп, бірі ма­хаб­бат, ар идеясын, бірі ән, өнер идеясын түрлі қайшылықта қау­зағанымен, бұларды ортақ ли­нияға біріктіріп тұрған осы бақ­ұл­дасу.

Біржан секілді күрделі әрі терең, қазақ музыка әлеміне ерекше әсер еткен қуатты құбылысқа «Адасқақпен» ескерткіш соққан Асқар Сүлейменов оның қара­пайым қалыпқа, жалпақ ұғымға сыя қоймайтын жұмбағын шешу­ді діттегенін осы спектакль анық аң­датады. Әйелдің намысынан ән­нің құдіретін, әншінің алтын басын биік қойған Абайдың ал­дындағы өкініш өлімнен де күш­ті болып өртеп барады қазір. Абай­мен жауаптасуы – өртеген арымен жауаптасуы.

Ал Ақанмен кездесуі шиыр­шық атқан шарпысуға толы. «Мен ғашықтықты машық қылған сен емес. Көңілім құламаса, бар­май­мын да, алмаймын. Үздіге қал­сам, кер домбыра әзірге дүмі­мен түсіп жарылған жоқ. Бірақ жа­­дыңда желімдеп сақта: менің бір әнім матап берген қырық то­ғыз» дейді Ақан. «Ән мал ма сон­да?» дейді Біржан. «Ән – зар. Зар һәм мінәжат. Ал мал ма, жоқ па, оны өзіңнен сұра». Ақан ұстазына зор айып тағып тұр. «Әнді көңілдестің қалыңмалы сияқты пайдаланасың, ал мен үшін зар және мінәжат» деп тұр. Ақан үшін ән деген – махаббатқа, адалдыққа деген мінәжат. Ән құдіреті деген бар. Ол – ардың үні. Ақан Біржанға «сен жұмсалдың» дейді. «Сен әніңді, өнеріңді, атағыңды малға саттың». Өнерді дүние-малдың жолына жұмсадың деп кінә тағып тұр. Ал өнер жұмсалмауы керек. Азды-көпті ғұмырында жалған өмірден мән іздеген рухы биік Біржанның жантәсілім алдындағы шындығы шошындырмайды, керісінше, сүйсіндіреді. Бұл үшін Біржанды еш жазғыра алмайсың. Себебі артына өлмейтін, өміршең ән қалдырып кеткен Біржанның өзі өмір сүрген қоғамның шарт­ты заңдылықтарына мойын­сұнбай, тіршіліктің мәнін өнер­дің биігінен табу үшін бәрі­нен безініп, рухани арпалыс­пен ғұмыр кешкені онсыз да көп­шілікке бұрыннан белгілі шын­дық емес пе? Біржанның мінезіндегі ең маңызды қасиеті – өзін-өзі түсінбей, әділдік таппай, қоршаған ортасынан қорған, тірек таба алмай, бәрінен беті қайтып, өкініп, аласұру, соған сәйкес кейіп­керінің ішкі жан дүниесін ашатын әрекет, штрихтар тауып, құбылтуға жанын салғанына қарап Біржан – Бекжан Тұрыстың рөлге тыңғылықты дайындықпен келгенін байқатады. Бүкіл спек­такльдің жүгі бір өзіне көбірек түсетін Біржанның кесек бейнесі Бекжанды ия «бар», ия «жоқ» жасайтын, көрерменнің алдында күрделі сынақтан өткізетін жауапкершілігі мол рөл болатыны аян еді. Актерлік таланты, му­зыкалық қарымы сыналатын тұс осы. Актерлік ішкі қуаты мол Б.Тұрыс Біржанның бойын кернеген ызаны, ойын бүкпей айтатын тікмінезділігін, әншінің ішін өртеп бара жатқан күйінішін, рухани күйзелісін бір бояумен емес, жан-жақты шеберлікпен ашып көрсетті.

Қойылымның мазмұнын ашу­ға қызмет етіп тұрған декорация­ны құрудағы суретші Мұрат Сапа­ровтың еңбегін де атап өту орын­ды. Қара көлеңке сахнадағы қара киімді қарақшылардың го­тикалық әсер беруі, Ләйлім-шы­рақтың хор қыздарының ара­сынан табылуы, қайта-қайта қақ­пақылға түсетін қаңбақ секілді дөң­гелек шар – спектакльдің ұтымды ой-тұжырымы. Шар – дүние-қаңбақ. Қаңбақтың образы. Ал қаңбақ – халықтың образы. Олар осы қаңбақтың ішінде отыр. Жел айдаса домалап жүре береді. Абай мен Біржанның, Біржан мен Ақанның диалогында олар бір-біріне бар екпінімен қаңбақ домалатады. Осындай ұлы адамдардың ерегесінде халық қаңбақша домалап, қай жағына жығыларын білмейді. Екі ұлы адам егесті ме, ортасында халық топалаң болады. Тегеурінді ре­жис­серлік тың шешім. Режиссер халықты екі ұлының диалогының ішіне тастады да, отаршылдық идеологиядағы қазақтың халінің қандай болатынын қапысыз көрсетті. Тікенек шардың ішін­дегі халық қызыл ала қанға боял­ған. Халық қансырап торда отыр, ал әншісі бай-байшыкештің шаш­бауын көтеріп, әнін айтып, әңгімесін қыздырып жүр. Триумф сұрақ осы – ал халықты кім­ ойлайды? Бай-байшыкеш пе,­ әлде халықпен арадағы дел­­­дал Паң Нұрмағамбеттер ме?­ Режиссер Ә.Рахимовтың көрер­менді осы сұрақтың төңірегінде ойландырғысы келген мақсатын батыл қадам деп бағалауға әбден тұрарлық.

Біржанның соңына қал­дыр­ған музыкалық мол мұ­расының қай-қайсысы да сахнада шырқалуға сұранып тұ­ратынына қарамастан, за­ма­нының әділетсіздігіне, зор­лық-зомбылығына күйіне оты­рып шығарған трагедияға то­лы бір ғана «Теміртастың» таң­далып, лейтмотив ретінде алынуы спектакльдің салмағын арттыра түскен. Бұл – Біржанның жанайқайы. «Теміртас» – жалпы, «Адасқақ» қойылымының темірқазығы, жұлын-жүрегі. Ара­да енді жүз, мың жыл өтсе де, әр заманның өз Біржаны болаты­нына, оның зары бірде у, бірде дәрі болып, осы оқиғалардың тап осылай қайталана беретініне мынау «Теміртас» куә бола бермек...

Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,

«Егемен Қазақстан»

АЛМАТЫ