Өткен ғасырдың 90-жылдары Қазақстанда қой саны 34-36 миллионға жетті, олардан жылына 100-105 мың тонна жүн өндірілді. Жүннің 60-65%-ы жоғары сапалы, бағасы қымбат биязы жүн еді. Биязы жүн әлемнің 12 еліне экспортталды. Ал қазір елімізде жыл сайын 37-40 мың тонна жүн өндіріледі, оның 15 тоннасы биязы жүн екен. Биязы жүнді қойлардың ең көп өсіретін өңірлер – Алматы, Жамбыл облыстары.
Елімізде жүннен иірілген жіпке деген жыл сайынғы сұраныс 200 тоннадан асады. Өкінішке қарай, осы сұраныстың бар-жоғы 5%-ын қамтитын жуылған биязы және жартылай биязы жүн өңделеді. Елімізде ішкі нарықта оған сұраныс уақыт өткен сайын артып келеді. Бүгінгі таңда жеңіл өнеркәсіп өнімдерімен ішкі сұраныстың 9%-ы ғана өтеледі, яғни экспортқа толық тәуелдіміз деген сөз. Жыл сайын импорттық өнімдерге деген тәуелділік көлемі де ұлғайып барады, қазір ол экспорттан 10 есе асып түседі. Экономикалық тұрғыда тәуелсіз болу үшін өзімізді кем дегенде 30 пайыз тауармен қамтамасыз етуіміз керек. Елімізде жеңіл өнеркәсіптің барлық секторын дамытуға нарықтың толық мүмкіндіктері бар бола тұра, оған қол жеткізе алар емеспіз. Бұл саланың әлеуметтік маңызы өте жоғары, халықты жұмыспен қамту үшін осы саланы дамыту ерекше мәнге ие. Мәселен, Үндістан, Қытай, Түркияда жеңіл өнеркәсіп саласында халықтың 21 %-ы жұмыс істейді.
Күні бүгінгідей есімде, тоқсаныншы жылдардың орта шенінде Гонконгтен келген бір алпауыт бизнесмен Павлодар облысының Бесқарағай асыл тұқымды қой зауытында өндірілген барлық биязы жүнді (100 тонна шамасында) сатып алып, оны Аягөздегі фабрикада жудырып, алып кетті. Сол бизнесменнің Шанхайда мал жүнін өндеумен айналысып, табысқа кенеліп жүргеніне күмәнім жоқ.
Биязы жүннің бағасы әлемдік нарықта сапасына байланысты әр килосы 4-15 долларға бағаланады, ал біздің елімізде 1 доллар, тіпті одан да арзан. Сапалы жүннен алынатын мата да жоғары сапалы, одан тігілген киім жылы, сәнді, гигиеналық талаптарға сай келеді. Қазіргі кезеңде әлем нарығында жүннің жіңішкелік өлшемі жоғарылаған сайын бағасы да өседі. Сондықтан әлемде жіңішкелігі жоғары жүн беретін мал тұқымын өсіруге көп көңіл бөлінеді. Ватикан және Жапонияның императорлық үйі жіңішкелігі 14-16 мкм жүн алу үшін аустралиялық фермерлерге алдын ала 10 жыл бұрын тапсырыс береді екен. Мұндай шикізаттың 1 килосы 140-200 доллар тұрады.
Аустралияда биязы жүнді қойлардың жүн талшығының жіңішкелігі негізінен 18-21 мкм шамасында. Тез жетілгіш, жүн жіңішкелілігі 18-21 мкм болатын етті-жүнді бағыттағы қой тұқымдары өсіріледі. Олар доне және аустралиялық етті меринос, бұл екі тұқымның еті де, жүні де жоғары бағаланады. Қошқарлардың орташа тірілей салмағы 130 кг болса, саулықтары – 80-90 кило шамасында. Он апталық қозылардың салмағы орташа 50,0 килоға жетеді екен. Жоғары еттік сипаттарымен бірге әрқайсының орташа таза жүн түсімі 4-5 кг. Біздің елде осындай тұқымдарды пайдалану арқылы ет-жүн өнімін өсіруге және сапасын жақсартуға болады.
Жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстары осы тұқымдардың қошқарларынан алынған будандардың тірілей салмағы 4-5 кг, таза жүн өнімі 0,3-0,5 килоға артқанын көрсетті. 4 айлық тоқтылардың тірілей салмағы 34-36 кг, яғни 4-6 кг артық болды. Олардан 17-19 кг қозы еті алынады. Дамыған еуропалық елдерде негізінен бағлан етін пайдаланатынын ескерсек, мұндай жас тоқтылардың етін экспортқа да шығаруға болады. Жүнінің жіңішкелілігі 18-21 мкм – қазіргі әлемдегі сұранысқа сәйкес келеді.
Негізінен биязы жүннің бағасын сапасына байланысты реттеу керек. Ол үшін жүнді сертификаттап, оны өңдейтін фабрикаға өткізу мәселесін шешу қажет. Бізде өндірілетін биязы жүннің бағасын әлемдегі нарықтағы деңгейдің 50-60% жеткізсек те бұл табысты кәсіпке айналар еді.
Оны жүзеге асыру үшін бірнеше мәселе шешілуге тиіс. Мәселен, еліміздегі табиғи жайылымдарды дұрыс пайдалану. Мысал үшін айта кетер болсақ, Алматы облысы Қаратал асыл тұқымды зауытында қойдың қоректік қажеттілігінің 90 пайызы тек табиғи жайылымды пайдалану арқылы шешіледі. Бұл өз кезегінде ет, жүн өндірудің өзіндік бағасының төмендеуіне, жүннен алынған маталардың бәсекеге лайық болуына оң әсерін тигізері сөзсіз.
Қой малы табиғи жайылымның сапасына да оң әсер етеді. Шопан ата түлігі ешқандай мал ауызға алмайтын арамшөптерді, жалпы 500-ден астам шөп түрін талғамайды екен. Тіпті қарақұртыңызды жеп қояды, қарақұрт көп жайылымда қой семіре түседі. Табиғи жайылымдарды қой түлігін дұрыс пайдалану арқылы көптеген арамшөптерден арылуға болады, бұл өз кезегінде табиғи жайылымның жақсаруына әсер етеді.
Мелекетімізде биязы жүн өндірісін субсидиялау туралы заң қабылданысымен Алматы облысында «Биязы жүн тұқымын өсіру» ассоциациясы құрылған болатын. Алайда, субсидиялауға сапасы төмендеу жүндер де қосылды, жүн сапасын зертханада тексеру жұмысы тоқтап қалды. Осындай білімсіз шешім қабылдау арқылы биязы жүн шаруашылығына көп зиян келді. Ет мәселесін шешу мақсатында биязы жүнді қойларды жартылай биязы, биязылау тұқымдармен шағылыстыру өріс алды. Қазір ешқандай ғылыми зерттеусіз жүргізілген жұмыстардың салдарынан көптеген биязы жүнді қой шаруашылықтарында төменгі сапалы будандар өсірілуде.
Жоғары сапалы биязы жүн өндірудің экономикалық тұрғыдан тиімділігін арттыру үшін алдымен сапасына қарай оның бағасын әлемдегі нарықтың бағасына сәйкестендіру керек. Сондай-ақ өз елімізге қажетті мөлшерде жүн өңдеу жұмысын жандандыру ләзім. Алматыдағы Қарғалы фабрикасы мен Жамбыл облысындағы жүн фабрикаларын дұрыс жолға қойсақ бұл мәселені түбегейлі шешуге болады.
Биязы жүн шаруашылығы өте жақсы дамыған Аустралияда сапалы жүн өндіру, оны өңдеу, сату мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бұл елде жүн өндірушілер корпорациясы (АҚШ) фермерлердің тиімді жұмыс істеуіне қолдау көрсетеді. АҚШ нарыққа шығатын жүнді өндіру, аукционда сату және жүнді сату ережесіне өзгеріс енгізу, сатып алушыға сату немесе жүн өңдеуге жіберу мәселелерін реттеуге атсалысады. Олар қырқылған және сатылған жүннің мөлшеріне байланысты 8 пайыз салық жинайды, салықтың 6 пайызын ғылыми-зерттеу жұмысына жұмсайды. Міне, қалай тиімді жұмыс істеу керектігінің керемет мысалы.
Отандық ғалымдар мен шаруашылық мамандары бірігіп жұмыс жүргізу нәтижесінде 1 биязы жүнді тұқым, 3 тұқымішілік типтер шығарды. Олар жайылымда бағуға бейімделген, жүн сапасы жоғары, ірі салмақты, тез жетілгіш, нарықтық экономиканың сұранысына сәйкес өнім беретін қой тұқымдары. Көп жылғы жұмыстар нәтижесінде елімізде асыл тұқымды қой зауыттары, шаруашылықтар құрылды. Олар асыл тұқымды мал өсіру, оларды басқа шаруашылықтарда пайдалану арқылы қой өнімдерін арттыруға көп әсер етті. Кейінірек осындай шаруашылықтардың жұмысы пайдаланылмай текке қалды, себебі тиісті заңнаманың аясында «асыл тұқымды мал шаруашылығы» деген мәртебесі алынып тасталды. Ал қой шаруашылығы өте жақсы дамыған Аустралия, Жаңа Зеландия сынды мемлекеттерде асыл тұқымды қой шаруашылықтары 100150 жыл бойы сақталып, осы саланың дамыуына негізгі себепші болып отыр. Мысалы, «Коллинсвилл» шаруашылығы – 1889 жылдан, Sims Uardry – 1865 жылдан, Boonoke 1860 жылдан бері пайдалы жұмыс жүргізуде. Олар 100150 жыл өз мәртебесін сақтап, қой шаруашылығын дамыту бағытында әлемге танымал болды. Ал Қазақстанның ауыл шаруашылығында «асыл тұқымды мал шаруашылықтарының» орнына «асыл тұқымды мал» деген мәртебе қабылданды. Бұл тәжірибе қой түлігі негізгі шаруашылыққа жатпайтын еуропалық елдерге ғана тән, себебі оларда әр шаруашылықта қой басы 50-60-тың төңірегінде. Біздің елде қой басы әр шаруашылықта 600-ден 10 мыңға дейін жетеді, тіпті одан да көп. Аустралияда әр шаруашылықта қой саны мыңдап саналады.
Елімізде 2009 жылы қой шаруашылығы палатасы құрылған-ды. Әрине палата осы саланы дамытуға бағыттаған жұмыс жүргізсе, онда құптарлық жағдай. Алайда оның бағдарламасы елімізде осы салада атқарылып жатқан жұмыстарды қайталауға көбірек ұқсайды. Мәселен, палатаға қабылданған шаруашылықтар әр мал үшін 2500 теңге субсидия алады, субсидиядан палатаға әр бас қойдан 200 теңге төленуі керек.
Палатаға мүше болу үшін әр мал үшін 56 парақ қағаз толтырасыз, шаруашылықта мың қой болса 56 000 парақ қағаз жазасыз. Онда әр малдың карточкасына тегін, әр жылғы өнімін, тұқымдарының көрсеткіштерін, тағы басқаларын көрсету керек. Мыңдаған мал ұстайтын шаруашылықтар қанша қағаз толтыратынын есептей беріңіз. Мұның бәрі материалдық шығын, көп уақыт алады әрі адам күшін қажет етеді.
Қорыта айтқанда, «асыл тұқымды мал зауыты, шаруашылығы» мәртебесін әлі де сақтап қалу керек. Себебі мұндай шаруашылықтарда ең жақсы мал тұқымдары өсіріледі. Керек жағдайда әлемдегі жақсы генотиптегі малдарды осындай шаруашылықтарда пайдалану арқылы асыл тұқымды малдардың өнімділігін арттыруға болады. Қолда барды жоғалтып алмай, оны дамытып халық игілігіне пайдалансақ, биязы жүнді қой өсірудің экономикаға тиімді болатыны анық.
Алтынбек НАРТБАЕВ,
ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, Қой шаруашылығы ҒЗИ бас ғылыми қызметкері