Өзін демократиялық елміз деп санайтын кез келген мемлекет адамдардың құқықтары мен бостандықтарының тапталуына жол бермейді. Былайша айтқанда, ешкім ешқандай жағдайда кінәсіз жапа шекпеуі керек. Біздің еліміздің де Конституциясында мемлекеттің ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары деп тайға таңба басқандай жазылғаны белгілі. Сондықтан біз ел Конституциясына және осы саладағы халықаралық құжаттамаларға сәйкес азаматтарымыздың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тиіспіз. Ендеше, осыған орай біз Дүниежүзілік құқық қорғау күніне байланысты Президент жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның төрағасы Сағынбек ТҰРСЫНОВҚА жолығып, бірқатар сұрақтарға жауап алдық.
– Сағынбек Тоқабайұлы, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау дегеннің маңызы өте зор екені белгілі. Бұл орайда айтар болсақ, республикамызда құқық қорғаушы бірнеше институт бар, мәселен, өзіңіз басқарып отырған Комиссия, Омбудсмен, Ұлттық орталық, оған қоса халықаралық ұйымдар да аз емес. Соның ішінде сіз басқаратын Комиссияның рөлі қандай?
– Иә, адам құқықтары – жоғары құндылық, оны құрметтеу, сақтау және қорғау – мемлекеттің міндеті. Әрбір адамның өз құқықтары мен бостандықтарын іске асыру мен қорғаудағы жеке белсенділігін ешқандай да төмендетпестен, қоғамдық және жеке бастың мүдделерінің тиісті теңдестігін қамтамасыз ете отырып, қажетті алғышарттарын жасайтын мемлекеттің айқындаушы рөлін мойындауымыз қажет. Сондықтан да осы Президент жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия құрылған болатын. Комиссия қызметінің негізінде Мемлекет басшысына оның маңызды функциясы – адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі болу қызметін атқаруына жедел және жүйелі көмек көрсету жатыр.
Ол адам құқықтарын қамтамасыз ету ісіне көп үлес қосады. Бұл әрі адам құқықтарын қолдау мен қорғаудың қоғамдық және мемлекеттік тетіктерін күшейту және осы саладағы мемлекеттік саясатты қалыптастыру мен әзірлеуге атсалысу әрі адам құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы халықаралық ынтымақтастықты нығайтуға жәрдемдесу. Демек, еліміздегі азаматтық қоғам институттарының қалыптасуы мен дамуына, адамның және азаматтың құқықтарының халықаралық стандарттарға сай қорғалуында, жалпы адам құқығы саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыруда Елбасының жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның атқарар рөлі зор.
– Дегенмен, азаматтардың өз құқықтарын қорғау үшін қайда жүгінгені дұрыс, жоғарыда аталған мекемелерге ме, әлде, мәселен, Адам құқықтары жөніндегі уәкілге ме (Омбудсмен) немесе Комиссияға ма?
– Бұл жерде, ең алдымен, осы екі институттың функционалдық айырмашылықтарын айыра білу қажет. Біздің елімізде жалпыға ортақ танылған Париж принциптеріне сәйкес адам құқықтары жөніндегі ұлттық мекемелердің екі түрі: Мемлекет басшысы жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия және Адам құқықтары жөніндегі уәкіл (Омбудсмен) жұмыс істейді.
Комиссия қызметінің негізгі нысандарының бірі ұсыным ретінде Мемлекет басшысына, Үкіметке, Парламентке және кез келген мемлекеттік органға адам құқықтары саласындағы баяндамаларды ұсыну. Ол шын мәнісінде ел Президентінің адамның құқықтары мен бостандықтарының кепілі ретіндегі қызметін қамтамасыз етеді және Мемлекет басшысы мен азаматтық қоғам арасындағы «көпір» бола отырып, адам құқықтарының жүйелі түрде бұзылуы мәселелерімен шұғылданады, консультативтік және ағартушылық қызметтер атқарып, адам құқықтарына байланысты мемлекеттік саясаттың стратегиялық бағыттарын айқындайды.
Ал Омбудсмен институты өздерін мемлекеттік билік органдары мен оның лауазымды тұлғалары, басқа да ұйымдар тарапынан болған әділетсіз іс-әрекет құрбаны санайтын жеке адамдардың бұзылған құқықтарын қорғау үшін құрылған. Өзінің мәртебесі бойынша Адам құқықтары жөніндегі уәкіл нақты адамның бұзылған құқықтарын қорғайтын өзіндік халықтық адвокат болып табылады, мәселен халықаралық стандарттарға сай айтатын болсақ, Омбудсменнің негізгі тікелей міндеті азаматтардың арыз-шағымдарын қарау болып табылады.
– Дұрыс екен. Ендеше, Комиссияға түсіп жатқан шағымдар мазмұны не туралы болып келеді және олардың өтініштерін орындау қалай жүзеге асады?
– Адам құқықтары мен бостандықтары сан салалы болғандықтан, келіп түсетін шағымдар да сан түрлі. Алайда барлық шағымдарды саралап отырып, осыдан бірнеше жыл бұрын сот шешіміне шағымдар көптеп түсетін, енді қазір ішкі істер қызметкерлері мен жергілікті әкімдердің жұмысына көңілі толмайтындардың қатары көбейіп отыр. Жыл сайын Комиссия хатшылығына 1000-нан астам азаматтардан жазбаша шағым хаттар түседі. Ол арыздар Комиссияның тиісті ұсынымдарымен не болмаса қорытындыларымен уәкілетті мемлекеттік органдарға: прокуратура, сот, орталық және жергілікті атқарушы билік органдарына мәні бойынша қарауға жіберіледі.
Конституция қағидаларына, сондай-ақ басқа да заңнамалық актілер нормаларына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, оралмандар, азаматтығы жоқ адамдар, ұйымдар өз құқықтарын қорғау үшін заңда белгіленген тәртіппен Комиссияға шағымдануға құқылы. Тек Адам құқықтары жөніндегі комиссия қарау тәртібі негізінен әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамамен, қылмыстық іс жүргізу және азаматтық іс жүргізу заңнамаларымен шешілетін азаматтардың шағымдарын қарамайтынын атап өткім келеді.
– Адамдар үкіметтік емес ұйымдардан да қорғаныш іздейді. Комиссия үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарымен өзара іс-қимыл жасай ма?
– Жалпы, Адам құқықтары жөніндегі комиссия үкіметтік емес ұйымдарды өзінің тең дәрежедегі әріптесі ретінде танитынын баса айтқым келеді. Елбасының Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдасын» Комиссия күнделікті қызметінде кеңінен қолданады.
Біз үкіметтік емес ұйымдармен өз ынтымақтастығымызды одан әрі жандандыра түспекпіз. Конференциялар, «дөңгелек үстелдер», семинар-тренингтер, отырыстар өткізу, тергеу изоляторлары мен түзеу мекемелерін, құрылыс нысандарын және әлеуметтік саланың басқа да мекемелерін бірге аралау шеңберіндегі кездесулер кеңінен тараған.
Комиссия өкілдерінің өзі де үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдар өткізетін іс-шараларға түрлі әдістемелік және ақпараттық көмек көрсете отырып, белсене қатысады. Өзара екі жақты тиімді келісім бойынша үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарына келіп түскен азаматтардың күрделі шағымдарын Комиссияда қарау тәжірибеге енгізілген. Үкіметтік емес ұйымдар өкілдері Адам құқықтары жөніндегі комиссияның және оның сараптамалық кеңесінің құрамына кіреді.
Адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесінің құрамдас бір бөлігі болып табылатын үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдар да өз тараптарынан Комиссияның жұмысына оң бағаларын беріп, әрдайым өзара іс-қимыл жасауға дайын екендерін білдіріп отырады. Комиссия өз тарапынан үкіметтік емес ұйымдар туралы заңнаманы және құқық қолдану практикасын жетілдіру туралы ұсынымдарын Мемлекет басшысына, Парламентке және Үкіметке жібереді.
– Сағынбек Тоқабайұлы, Дүниежүзілік құқық қорғау күні осы адамдардың құқығы мен бостандығы үшін тер төгіп жүрген әріптестеріңізге қандай тілек айтар едіңіз?
– Ең алдымен жалпы Қазақстан азаматтарын еліміздің 20 жылдық мерейлі мерекесімен құттықтағым келеді. Жиырма жыл деген бір белес, сол белестен Елбасының сындарлы саясатының арқасында, бүкіл халқымыздың сабырлылығы мен төзімділігінің, ізденімпаздығының нәтижесінде үлкен жетістіктерге жеттік. Сол жетістіктеріміз баянды болсын дегім келеді.
– Әңгімеңізге көп рахмет.
Әңгімелескен Александр ТАСБОЛАТОВ.