– Салтанат, сіз Біржан, Ақан, Үкілі Ыбырайдай алты Алаштың ардағы атанған сал-серілер асқақтата ән салып өткен Көкше өңірінде туып-өскендіктен өнерпаз болмасқа қақыңыз да жоқ сияқты ма, қалай өзі?
– Қайдан білейін, жаңағы айтқан жақсы-жайсаңдар аунаған топырақтан маған да бірдеңе жұққан шығар. Оның үстіне Арқа ақиықтарының әндері үлкен той-жиындарда, отбасылық дастарқан басындағы отырыстарда үлкендердің орындауында жиі шырқалатын. Осының бәрі әсер етті ме, әйтеуір өнерге құштарлығым тым ерте оянды. Көзімді жұмсам сахна төрінде сансыз қошеметке бөленген әртіс кейпіндегі өзімді көретінмін. Жан-дүниемді арбаған сол сиқырдың күшін сезді білем, анам қолымнан жетектеп апарып Көкшетау қаласындағы шығармашылық үйіндегі балалар студиясына кіргізіп жіберді. Одан соң тәй-тәй басқан талабымды ұштау үшін музыка мектебіне берді. Пианино сыныбында оқып жүрсем де мұғалімдерім әу дейтін қабілетімнің барын байқап қалыпты. Сөйтсек, менің дауысым кішкентай кезімнен-ақ академиялық вокалға бейім болған көрінеді.
– Сонда о бастан операның ауылына баратын жолға түскен болдыңыз ғой. Көптеген құрбыларыңыз секілді эстрадаға құмартпағаныңыз «қызық» екен.
– Сөздің шыны керек, онда мен операңыздың не екенін білмейтінмін. Елден қалмай сол уақытта кеңінен тараған эстрадалық әндерді айтатынбыз. Бірақ неге екенін қайдам, күміс көмей Бибігүл Төлегенованың «Бұлбұлын» тыңдағанда радионың ішіне кіріп кете жаздайтынмын. Кей тұстарында тіпті, қосыла кетіп, әліме қарамай жоғары ноталарды алуға талпынатынымды қайтерсіз. Күрмеуі қиын күрделі әннің иірімдері икеміме көнсе төбем көкке екі-ақ елі жетпей қуанатынмын. Сірә, әлдебір ішкі түйсікпен классикалық жанрдың жаныма жақындығын түсінсем керек.
Бірде бізге облыстық филармонияның әртістері келіп концерт қойды. Сонда бір тенор дауысын көкте тербеп тұрып алған сәтте кереметтей ғажайып күй кешкенім есімнен кетпейді.
Тура сол жолы маған тұңғыш рет әншілікке бет бұру туралы ой келді-ау деймін. Әлгінде әңгіме барысында баяндалғандай дауысым академиялық әндерді айтуға лайықталып қойылғандықтан эстраданың «әләулайларын» әуелетуге әдеттене алмадым.
– Сонымен мектеп бітірген соң консерваторияға түстіңіз...
– Жоқ. Оған дейінгі «Одиссей оқиғаларын» қайда қоясыз. Асықпай соларды айтайын.
– Екі құлағым өзіңізде ендеше.
– Мен орта білім жөніндегі аттестатты он төрт жасымда алдым емес пе.
– Ойпырмай, онда вундеркинд болдыңыз ғой...
– Мектеп-лицейді жеделдетілген бағдарламамен оқып бітіргенім болмаса, ерек қабілетпен ерекшеленетіндей ештеңем жоқ.
Жарайды, ең бастысы бұл емес. Қуанышым қойныма сыймай, жүрегім алып-ұшып жүргенде көншулі көңілімді су сепкендей басқан жағымсыз жаңалық естідік. Жоғары оқу орындарына вокалистер он жетіге толғаннан кейін ғана қабылдайды екен.
– Мына қырсықты қараңыз.
– Ойламаған жерден омақаса құлағандай қатты абыржып қалдым. Енді не істеу керек? Айналамдағылармен әрі-бері ақылдасып, университеттің шет тілдер факультетіне құжат тапсыру жөнінде шешім қабылдадым. Екі-үш жыл ермек қыла тұрайын. Сосын өзімнің өнерімді өрістетемін. Алайда әке-шешем менің ересек қыз-жігіттермен бірге оқығанымды қаламапты. Өйткені мен сол кезде ауладан алыс ұзамайтын ойын баласы едім.
Ақыры мамам амалын тауып, Көкшетаудағы Біржан атындағы музыкалық колледждің босағасынан аттатты. Мектепті үздік бітіргендіктен және музыкалық сауатым болғандықтан мұндағылар емтихан алып қинамады. Тек берілген музыкалық шығарманы шырайын шығарып орындағанымды қанағат тұтты.
Колледжде қанатымды қатайтқан ұстаздарымның қатарынан Жақып Мұхамадиұлы Көшкінбаевты бөле-жара атағаным абзал. Таланттың тайын мінген тұста дәл осындай жайсаң жанның кездескеніне шүкіршілік етемін. Өкінішке қарай, қазір арамызда жоқ. Парасатты педагогім кәсіби шеберлігімді ұштап қана қоймай, адами асыл қасиеттерді бойыма сіңіріп баққанын қайтіп ұмытайын.
Жақып ағам Астанада өткен конкурсқа келгенімізде қазылар алқасының төрайымы болып отырған белгілі опера әншісі Хорлан Қалиламбековамен таныстырып, мені тыңдап көруін өтінді. Сондай-ақ келесі жылы осы Астанадағы музыка академиясына оқуға түскім келетінін ескертті.
Ақыры оның айтуымен Хорлан апайдың класына қабылдандым. Тиісті сынақтардан сүрінбей өткеннен кейін, әрине. Сахналық тәжірибесі мол саңлақтың тәрбиесін алу өз алдына бір бақыт. Студенттеріне көрсетер өнегесі көп. Вокал техникасын жетік біледі. Образға ену тәсілдерін меңгеруге, шәкірттерінің өздері не жайында әндетіп тұрғанын түсіне білуге баулиды. Жалпы, өзімді тәлімгерлер жағынан жолы болғандардың санатына қосамын.
– Қазіргі эстрада өкілдеріне қарағанда опера әншілерінің қарапайым халық арасындағы танымалдығы аздау екені жасырын сыр емес. Стадион толы көрермен жинайтын да, теледидар экранынан түспейтін де, шоу-бизнестің қызығын көретін де солар. Қазақтың той-томалағында қалта томпайтатын да осы дауыс диапазоны екі октавадан аспайтын жұлдызсымақтар шеруі жүйкеңізді жүндей түтпей ме?
– Үйреншікті үрдіс болғандықтан бәлендей бас ауыртып жатпаймын. Дегенмен ептеп өкінетін сәттерімнің болатынын мойындауға тиіспін. Тамағымызды жыртып ақ таңнан қара кешке дейін әзірлік жасаймыз. Одан көпшіліктің алдында жанды дауыспен ауыр партияларды орындайсың. Ал эстрададағы әріптестеріміз фонограммамен ауыздарын жыбырлатып қана қанжығаларын майлап қайтады. Бізде неліктен екенін білмеймін, классикалық өнер өз дәрежесінде бағаланбайды. Бұл сала көрерменнің көкірек көзі ашық, интеллектуалдық деңгейі жоғары болғанын сүйеді. Расымен де опера өре талғайтын өнер. Осыдан барып ол біреуге ұнайды, біреуге ұнамайды.
– Мүмкін қазақтың қанына сіңбеген ойын-сауық түрі болғандықтан жатырқайтын шығармыз.
– Еуропадан енгендіктен төл мәдениетіміздің төрін ұсынуға ұмтылмайтынымыз байқалады. Бәлкім, түбінде жағдай түзелер.
– Үлкен сахнаға алғаш қашан шықтыңыз?
– Балалар шығармашылығына арналған конкурстарға қатысып жүргенімде Көкшетаудағы Мәдениет сарайының сахнасына көтерілгенімді мәртебе санадым. Колледждің соңғы курсында біз жоғарыда еске алып өткен Жақып Мұхамадиұлының жетекшілігімен «Алтын кілт» атты операны сахналадық. Соның арқасында атымыз біраз жерге барды. Бірде колледжімізге Астанадағы Күләш Байсейітова атындағы опера және балет театрының бас дирижері Абзал Мұхиддинов келіп, спектаклімізді көрді. Сірә, ұнаған болуы керек, шығармашылық тобымызды елордаға шақырды. Бұл енді өңіміз түгіл түсімізге кірмеген жағдай-тұғын. Бақыттан басымыз айналды. Үлкен толқу үстінде бас шаһарға бардық. Оркестрдің сүйемелдеуімен ойын қойдық. Көрермендер ықыласы көңілімізді көкке өрлетті. Зал толы өрімдей өрендер бізге гүл орнына тәп-тәтті торт сыйлағандарын әлі ұмытпаймын.
– Айтпақшы, анау балет бишілері қатаң диета ұстайды. Тәтті-тәпсер жемейді. Артық ауқат ауыр тиеді. Дене сымбаты бұзылады дегенді жиі естиміз. Осының жайы опера әншілерінде қалай?
– Ал мен сізге дәл осы балет әртістері тамақты талғамай соғады десем сенесіз бе?! Өйткені жанкешті жаттығулардан соң арандары ашылмай қайтеді. Шоколадты да жейді, газдалған сусындарды да ішеді. Өйткені кейін бұл калориялар репетицияларда шелектеп төгілген термен шығып кететінін біледі.
Әрине тамақтану мен дауыс арасында байланыс бары анық. Егер етжеңділеу болсаңыз, ән шырқау әлеуетіңіз де артады. Оны былтыр ораза ұстағанда байқадым. Ішпесең, жемесең күшті қайдан аласың дегендей. Кейбіреулердің пайымдауынша, әншілер ауыздарын ашса болды әдемі әуендер құйқылжи жөнелетін тәрізді. Мүлдем олай емес екенін қайдан білсін. Қаншама қуат қажет. Оның үстіне операда ария айтып қана қоймай, образға еніп ойнайсың ғой. Қыруар қимыл-қозғалыс жасайсың. Спектакльде киген көйлегің сығып алардай су болатынынан былайғы жұрт бейхабар. Бұрындары опера әншілері негізінен ірі болатын. Бүгінде сәл басқашалау. Режиссерлер басты рөлдегілердің қыпша белдері қиылып, қуыршақтай құлпырып көрермен көзайымына айналғанын қалайды. Дұрыс қой. Бірақ сыртқы сұлулыққа баса мән беріліп, дауыс диапазоны ескерілмей қалмаса болғаны да.
– «Астана-Опера» театрына қалай келіп қалдыңыз?
– Музыка академиясының үшінші курсын бітіргенде Күләш Байсейітова атындағы опера және балет театрына қабылданып, алдымен стажер, сосын солист болып жұмысқа орналастым. Мұндағы орындаған бірінші партиям – Қыз Жібек. Екі жылдан кейін Италияға оқуға аттандым. Соны бітірген соң 2013 жылы арнайы іріктеуден өтіп «Астана Операның» шаңырағына кірдім.
– Италиядағы оқу өз басыңызға не берді?
– Ой, оны бір ауыз сөзбен түйіндеу қиын. Талай пайда таптым. Қанша айтқанмен операның отаны емес пе, көрген-білгенім мен көңілге түйгенім ұшан-теңіз. Италияның қақ ортасындағы Озимо қаласындағы жекеменшік академия өнербаянымда өшпес із қалдырғанын мақтан тұтамын.
– Осы театрдың сахнасында қандай қойылымдарға қатыстыңыз?
– Бұл театрдағы қадамымды Дж.Пуччинидің «Богемасынан» бастадым. Сондай-ақ Мұқан Төлебаевтың «Біржан-Сарасында» Алтынайдың, Ахмет Жұбанов пен Латиф Хамидидің «Абайында» Ажардың партияларын орындадым. Қазір «Турандотқа» дайындық үстіндемін. Бұлардың сыртында басқа театрларда ойнаған рөлдерім де баршылық. Әсіресе Абай атындағы опера және балет театрының репертуарындағы Г.Доницеттидің «Махаббат шырыны» операсында Адинаның партиясын айтқанымды абырой көремін. Бұл өзі тура менің дауысыма лайықтап жазылғандай ғажап дүние. Қазіргідей жан-жақтан қаптаған қиындықтар қыспаққа алған заманда адамдардың бір сәтке рахаттанып демалуына жағдай тудыратын комедиялар керек секілді. Себебі көңіл көтеретін сюжеттер жаныңды жай таптырады. Мынау «Махаббат шырыны» сондай мөлдір сезім сыйлайтын күлкілі оқиғаға құрылған. Мен осынау тамаша туындының өзіміздің театрда да қойылуын тілеймін.
– «Астана Операға» сырттан шақыртылған атақты режиссерлердің арасынан кімдермен жұмыс істедіңіз?
– «Абайды» қойған италиялық режиссер Джанкарло дель Монаконың шеберлігіне тәнтімін. Талант! Ол маған Ажардың партиясын бірінші премьерада айту мүмкіндігін берді. Жасының ұлғайғанына қарамай тепсініп тұрған қажыр-қайратына қайран қалдым. Бойына сыймай буырқанған эмоциясы қандай!? Темпераменті сұмдық тегеурінді. Өзінің жүрегіне ота жасалыпты. Соған қарамай қашан көрсең де жұлқынып жүреді. Әрине оның «Абайына» қатысты әртүрлі пікір білдірілді. Базбіреулер «Абайдың үйін алтынмен аптап жіберіпті. Қазақтың киіз үйінде ондай сән-салтанат болмаған» деген сыңайдағы сыңаржақ ойларын ортаға салып үлгерді. Әлгіндей сынампаздар режиссердің Абайдың жайлы тұрмысын емес, рухани байлығын көрсеткісі келгенін түсіне алмаса керек. Ұлттық жауһарларымызды жаһанға таныту орайында еуропалықтар да ұғатындай ептеген өзгерістер жасағанның еш айыбы жоқ сияқты. Бажайлап қарасақ, қазақтың ұлттық тақырыптағы опералары бір-бірінен аумайды. Ал грузин Михаил Панживидзе «Біржан-Сараны» жаңа редакцияда басқаша сөйлетті. «Турандотты» қойған Давид Левор Мордың да қолтаңбасы өзгеше. Актерлік шеберлігімізді айшықтай түсті.
– Кезекті рөліңізге қайтіп дайындаласыз?
– Сюжетпен дұрыстап танысамын. Мәтінді миыма сіңіремін. Музыкалық материалдың мән-мағынасын түсінуге тырысамын. Опералардың көбісі шет тілдерінде жазылғандықтан біраз еңбектенуге тура келді.
– Өзіңіз неше тіл білесіз?
– Қазақшаға қара жаяу емеспін. Орысшаға ағып тұрмын. Ағылшынша және итальянша еркін сөйлеймін. Французша түсінісуге жараймын. Қиындау тиетіні – немісше.
– Өнер жолындағы біраз биіктерді бағындырғаныңызды білеміз. Көптеген халықаралық конкурстарда топ жардыңыз. Әсіресе Мәскеудегі айтулы «Үлкен опера» тележобасының үшінші маусымында бас жүлдені иемденуіңіз атақ-даңқыңыздың жаһанға жайылуына септігін тигізгені талассыз.
– Ол рас енді. Егер шындығын айтсам, бұл өнер додасына кездейсоқ жағдайда кіріп кеттім. Қашанда қанатының астына алудан шаршамайтын қамқоршым Хорлан Қалиламбекова телебәйгеге қатысуымды қалап, қолқа салды. Бірақ оған құлақ асуға құлықты болмадым. «Мәскеу мені қайтсін, бірінен-бірі өткен өз әншілері жыртылып айырылады» деп жүре бердім.
Содан сол 2014 жылғы тамыздың аяғына таман біздің театрға қоңырау соғылыпты. Мәскеуден. Осылай да осылай Ахметоваларыңыз «Үлкен операға» қатысуы қажет. Енді екі аптадан кейін Мәскеуге келсін. Бәйгені ұйымдастырушылар тыңдап көреді. Ал керек болса! Мен болсам еңбек демалысынан екі-үш күн бұрын ғана келгенмін. Дауысым да «орнында» емес. Ұятқа қалуым мүмкін. Ақыры баруға бел будым. Аталарымыз айтпақшы, «Шапанымды шешіп алмас. Нартәуекел! Жығылсам жер көтерер. Неден ұтыламын? Ең болмаса Мәскеудің музейлерін аралап бой сергітіп қайтармын», дедім де дереу ұшаққа міндім.
Беделді комиссия алдында «Түн патшайымынан» ария айттым. Іріктеуге қатысқан Дмитрий Бертман үсті-үстіне тапсырмалар беріп есімнен тандырды. Кәнігі кәсіби режиссерлігіне салып біресе жылайтын, біресе күлетін кейіпкерлердің бейнесін талап етті. Айтқанына көніп, айдауына жүргендей болдым. Бірақ өз-өзіме көңілім толмады. Ойдағыдай нәтиже көрсетпеген сияқтымын. Күдік көп, үміт жоқ. Есесіне армансыз қыдырып, елордама көтеріңкі көңіл күймен қайттым.
Артынан арнайы іріктеуден аман-есен өткенімді естігенде аң-таң болдым. Сөйтіп оза шапқан он үміткердің бірі ретінде бәйгеге қатысып, бағымды сынадым.
Мұнайда кедергілердің кесе-көлденеңдейтін әдетін қойсаңшы бұл. Тележобаның бел ортасына жақындағанда «Астана Опера» ұжымының дүниежүзілік турнесі басталды. Соған қатысуым керек болатын. Мәскеуліктерге мән-жайды түсіндіріп, жарысты жалғастырудан бас тарттым. Ондағылар жатып кеп жалынады, бір амалын табуымды сұрап. Сонымен қойшы, тығырықтан шығар жолды жан-жақтан іздеп таптық-ау әйтеуір. Ақыр соңында абыройым асып, жеңімпаз атанғанымды білесіздер.
– Бұл мәртебелі өнер марафоны несімен есіңізде қалды? Шығармашылығыңызға тигізген пайдасы қандай?
– Негізінен кез келген бәсеке жігеріңді жанып, намысыңды қайрайды. Шабытыңның шама-шарқын байқайсың. Қазылар алқасында қаздай тізіліп қатар отырған Образцова, Холднер, Калинина, Бертман секілді беделді тұлғалардың алдында аламанға түсу оңай болған жоқ. Опера жұлдызы Елена Образцованың жылы лебізін естуім және оны миллиондаған телекөрермен алдында айтуы білгенге аз олжа емес. Танымалдығымды арттырған аталмыш конкурстан кейін Ресейдің бірсыпыра қаласында концерт бердім. Шақырып жатқан жерлер әлі де жетерлік.
– Әлемнің әйгілі опера театрларында ән салғың келе ме?
– Ол әртіс біткеннің арманы ғой. Бұйырған жақсылықтарды көре жатармыз.
– Әсерлі әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Талғат БАТЫРХАН,
«Егемен Қазақстан»