Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы: «Әліпби деген – тілдің негізгі дыбыстарына арналған таңбалардың жұмағы. Неғұрлым тіл дыбыстарына мол жетсе, арналған дыбысқа дәл келсе, оқуға-жазуға жеңіл болса, үйретуге оңай болса, заманымыздағы өнер құралдарына орнатуға қолайлы болса, соғұрлым әліпби жақсы болмақшы» деген еді (А.Б. Қаз. тіл. біл. мәсел. 2013, Б. 552). Бүгінгі таңда латын графикасына негізделген қазақ тілі әліпбиін түзу, қабылдау барысында ұлы ғалымның бұл аталы ой-пікірі жете басшылыққа алынып, толықтай іс жүзіне асуда.
Соның айқын дәлелі «Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 19 ақпандағы №637 Жарлығы жарияланып, қалың қауымның ыстық ықыласына бөленіп, қызу қолдау табуда. Солай бола тұрса да Елбасы: «Әліпби деген қатып-семіп қалған дүние емес, ол жол-жөнекей жөнделе, толықтырыла түседі. Сондықтан бұл мәселенің көпшіліктің талқысына түсуі заңды» деуі де қуантарлық жайт. Айтса айтқандай, еліміздің бұдан бұрын да үш рет әліпбиге ие болу барысындағы іс-тәжірибесінің бары баршаға аян.
Әсіресе 1939-1940 жылдардағы латын әліпбиін иемдену, 1940 жылдан күні бүгінге дейін орыс тілі негізіндегі жазу үлгісі, оның әліпби мәселесі, ел тарихы, тіл тарихы қоғам өмірімен тікелей байланысты. Ұзақ мерзімді іс-тәжірибелер мен үлгі-өнегелер қазіргі латын әліпбиіне көшу барысында тиімді нәтижелерге қол жеткізіп отырғаны баршаға аян. Сол жылдары заң жүзінде бекітіліп, қолданысқа кеңінен енген латын әліпбиіндегі кейбір әріптердің өзгеріске түскені бар-ды.
Біздер 1934 жылы мектеп табалдырығын аттап, 1940 жылы алтыншы сыныпты бітірер кезімізде латын әліпбиіндегі і және j әріптері өзгеріске түскен-ді. Сол кездегі qoj, aj, taj сияқты сөздердегі j әрпінің өзгеріп кейін і болғаны, сөйтіп qoі, aі, taі деп жазылғаны, ал is, tis, til, bir сияқты сөздердің js, tjs, tjl, bjr болып жазылғаны бар. 1939 жылы «Abai Qūnanbaiūlь. Tolьq jinaq» атты кітаптың да жарық көргені белгілі (ол кітап менің қолымда сақтаулы).
1940 жылы С.Аманжолов дайындаған «Орыс алфавитіне негізделген қазақтың жаңа алфавиті мен орфографиясы» атты еңбектің екі рет өзгеріске түсіп, өңделіп толықтырылғаны да зиялы қауымға мәлім. 1949-1951 жылдары бұл жұмыс толықтырылып өңделген соң Ғылым академиясы Тіл білімі институтының директоры А.Ысқақовтың басшылығымен «Қазақ әліпбиі мен орфографиялық ережесі» деген атпен 1957 жылы жарық көрді. Арада 26 жыл өткен соң оның жаңа нұсқасы профессор Р.Сыздықтың ұлан-ғайыр еңбегінің нәтижесінде 1983 жылы Үкімет қаулысымен бекітілді де, күні бүгінге дейін тұрақты қолданысқа ие болып отыр.
Бұл жайтты қысқаша да болса баян етіп отыруымыздың басты себебі – қазіргі кездегі латын графикасына негізделген қазақ тілі әліпбиі мен оның болашақта жасалар ережесіне қатысты атқарылар қыруар шаруаның аса күрделі де қиян-кескі қиындығын, оған орасан күш-қайрат, білікті мамандардың аса қажеттілігін қаперден шығармау.
Қазіргі басты міндет – латын графикасына негізделген әліпбиімізді толық анықтап, нақтылап тұрақтандыру. Бүгінгі таңда тарихи мәні зор бұл игі істің баянды негізі жасалып, жұртшылық қолына тиіп отыр. Ең негізгісі Республика Президентінің Жарлығы – басты заң. Ал талқылау барысында айтылып жатқан ұтқыр ұсыныстар мен талап-тілектер Үкімет комиссиясы тарапынан жан-жақты қарастырылып, әділ де шынайы шешімін табары сөзсіз.
Жарлықта латын графикасына негізделген қазақ тілі әліпбиінің жалпы саны 32 болса, оның ішінде әңгімеге ерекше тиек болған ә, ғ, қ, ң, ө, ұ, ү, і, һ сияқты төл әріптеріміз бен и, й, х, һ, ч,ш, ь, ю, я әріптері туралы пікірлер бар. Олардың баспасөз беттерінде жарияланғаны баршаға мәлім.
Жаңа нұсқаның 11-бабы бойынша айтылған «Орыс тілінің дауысты «и» дыбысы мен қазақ тілінің дауыссыз «й» дыбысын бір таңбамен беруге болмайды. Сондықтан осы бапты алып тастау керек» деген ұсынысты байқадық. Дауысты және дауыссыз дыбысты бір таңбамен беруге болмайтынын ғылыми тұрғыдан дәлелді деп қарар болсақ, 11-бапты алып тастаудың ешбір қисыны жоқ. Бұл жердегі негізгі мәселе латынша әріп беру ғой. Қазіргі әліпбиіміз бен жазуымызда екі и (яғни [й] және [и] болса, бұл екеуі латын әліпбиінде бір ғана жалаң «ı» әрпімен таңбаланып отыр. Оның бас әріппен жазылу нұсқасы нүктесіз «І» болса, кіші әріппен жазылу нұсқасы да нүктесіз «ı». Егер «и» әрпін жеке, «й» әрпін жеке таңбалағандай болсақ, екеуін де «і» әрпімен береміз ғой.
Шынтуайтқа келгенде, тілімізде «й» дыбысынан басталатын шет тілдерден енген – Йемен, йог, йод, йодты, йот, йота деген алты ғана сөз болса, оның есесіне байырғы сөздеріміздің бас, орта, соңғы буындарында келіп, анық айтылатын жүздеген сөз бар. Мәселен, ай, жай, қой, сай, май, жайма, бейбіт, бейне, дайын, қайың, жайлау, қайыр, айдай, айқай, бабай, бақай, атай, апай, т.т. Ал «и» әрпімен басталып айтылатын және сөздердің бас, орта, соңғы буындарында келетін сөздер қаншама, тіптен 5-6 мыңға жуық. Олай болса, 11-бап сол қалпында, өзгеріссіз қалу керек.
Құрамдарында ь,ч,щ, э, ю, я дыбыстары келетін терминдер мен жалпы есімдерді латын әрпімен таңбалауда көптеген қиындықтар туғызар жайттар аз емес. Бұл ретте қазақ тіліндегі латын әліпбиін қолдану барысында сингармонизм заңына сүйену арқылы жіңішкелік белгінің «ь» қажет еместігі туралы пікір орынды болғанымен, басқа да уәждер мен себеп-салдардың тиянақты қарастырылуы тиіс. Бұл ретте тіл маманы А.Әмірбекованың ой-пікірлері мен ұсыныстарының тиімді екені байқалады («Ана тілі». 5-11 шілде 2018 ж.).
Қазіргі қолданыстағы Гг, Ғғ дыбыстары латын әліпбиіндегі Gg, Ǵǵ әріптерімен таңбаланып отыр. Оларды «Egemen Qazaqstan» газетіндегідей GG, ǴǴ дыбыстарымен таңбаласақ, жазу барысында да, қолдану кезінде де әрі жеңіл, әрі ыңғайлы болар еді.
Әліпбидің жаңа редакциясының 17-бабында «ң» дыбысы Ńń әрпімен таңбаланған. Тілімізде «ң» әрпімен, яғни латынша беріліп отырған ń әрпімен басталатын сөз жоқ. Олай болса, ол ешқашан бас әріппен жазылмайды. Сондықтан оның баптағы Ń бас әріппен көрсетілуін алып тастау орынды болмақ. Қазіргі жазуымыздағы «Ұ» әрпін латын әліпбиінде «Uu» әрпімен беріп қолданысқа енгізу, жазу, қолдану да көптеген қиындықтар туғызады. 1950 жылдардың басына дейін ол ȳ таңбасымен берілген болатын. Ȳлы деген сөз сол кезде газетте улы тұлғасында жазылып кетіп, төбесіндегі дәйекше (-) түсіп қалған. Содан кейін оның орнына белдемше сызығы бар ұ әрпі қабылданылған. Сондықтан [ұ] әрпін ý, ал у әрпін латынша u әрпімен таңбаласақ айтуға да, жазуға да ыңғайлы әрі жеңіл болары сөзсіз. Ал ү әрпі ú әрпі арқылы таңбалануын сақтай береді.
Жаңа редакцияда орыс тіліне тән [ч] дыбысы латын әліпбиінде «сһ» диграфымен таңбаланған. Оны бір ғана «с» дыбысымен, таңбамен беру қолайлы болатыны туралы пікірлерді біз де қолдаймыз. Қолданыстағы [ш] дыбысы латын әліпбиінде «sh» диграфы арқылы таңбаланған. Бұл тектес әріп ағылшын тілінде де бар. Алайда тілімізге жат бұл дыбыстың көптеген қиындыққа соқтыратын жақтары бар екен. Ол жайлы жазушы Т.Жексенбаев көптеген мысалдар келтіре отырып, орынды уәждер айтты. Мәселен, шашу шаш, дәрісхана, асхана, жегішшіл, көнгішшіл, бергішшіл сияқты сөздер латын әліпбиімен жазылғанда «shashý shash, darischana, ashana, jegishshil, kóngishshil, bergishshil» сияқты тұлғаларда келіп, қиындыққа соқтырады екен. Сондықтан [ш] дыбысын «sh» диграфымен емес, төбесіне ноқат-акутка қойған «Śś» әрпімен таңбалаған дұрыс болар еді» дейді» («Қ.Ә.» 9.03.2018). Бұл пікірді дұрыс та орынды айтылған уәж деп санаймыз.
Қазіргі қазақ әліпбиінде бар, латын әліпбиінде таңбалануға тиісті болса да ескерусіз, сырт, тіптен ұмыт қалған [щ] дыбысы болып отыр. Бұл дыбыстың қатысуы арқылы жасалған байырғы сөздеріміз бен шет тілден енген сөздер бары көпке мәлім. Тіліміздегі ащы, тұщы сияқты сөздер мен сөз тіркестері, туынды сөздер, атаулар, тұрақты сөз тіркестері, кейбір терминдер аз емес. Мәселен, ащы, ащыла, ащылы, ащыот, ащытамыр, ащы-тұщы, тұщы, тұщыла, тұщылық, тұщытқыш, ащы айқай, ащы дауыс, ащы дәм, ащы тер, ащы тіл, тұзы ащы, т.т. сөздер мен сөз тіркестері көп-ақ. Осы «щ» дыбысын латын әліпбиінде Ș дыбысымен (құйрықты Ș) таңбалаудың жөні бар. Сонда ащы (așy), ащыла (așyla), ащытамыр (așytamyr), ащы тер (așy ter), тұщы (tușy), тұщылық (tușylyq), тұщытқыш (tușytqyś) болып айтылып та жазылар еді.
Бұл «щ» дыбысын латын әліпбиіндегі «sh» дыбысымен таңбаласа да болар деген пікір бар. Әрбір дыбыстың өзіндік мәнге ие екенін ескерер болсақ, ashshy, tushshy деп берер болсақ, есікті ашшы, көзіңді ашшы дегенмен тең болады да нақты, анық дыбыстық мағына көрінбей қалады. Сондықтан қосарлы «щ»-ны білдіру үшін Ș таңбасымен беру өте қолайлы болары сөзсіз. Сонда așy, tușy болып, бұрынғы ащы, тұщы сөздерінің дыбыстық мәнін айқын білдіреді.
Президентіміздің бастауымен, халқымыздың қолдап-қостауымен іс жүзіне асқан латын графикасына негізделген қазақ тілі әліпбиінің болашағы зор игі іс, өміршең ретінде мәңгілік еліміздің мәңгілік жазуы болып қала берері хақ.
Телғожа ЖАНҰЗАҚ,
филология ғылымдарының докторы, профессор
