Би өнерінің орындаушылық мектебі қалыптасқан өткен ғасырда қаншама талантты бишілер сахнадан өз өнерлерін паш ету мүмкіндігіне ие болды. Оған әрине егемендік алған жылдардың да қосқан үлесі мол. Бүгінгі күні әр облыс орталығында бірнеше би ұжымы бар екенін әр деңгейде өтіп жүрген байқаулар мен концерттік бағдарламалар арқылы білеміз.
ХХ ғасырда сахнаның сәні болған Нұрсұлу Тапалова, Гүлжан Талпақова, Мархаба Иманқұлова, Айгүл Тәти және тағы да басқа бишілер болғанын білеміз, кейінгісі көрерменді бір дүр сілкіндірген Қытай елінен келген Шұғыла биші еді. Одан бері де біраз уақыт өтті. Соңғы уақытта жеке орындаушылық мектеп жоғалып бара жатқандай көрініп, би өнерінің аға буын өкілдерін осы жағы кенжелеп қалып бара жатыр-ау деген ой да жиі мазалайтын. Әйткенмен Шара апамыз салып кеткен сара жолдың сорабы үзілмегендей.
Бірінші бағдарламаны ұсынған, тәжірибелі, біраз уақыт сахнаның көркі болып жүрген өте талантты қызымыз Анель Марабаева-тұғын. Ол өзінің «Ұлы дала әуені мен биі» атты жеке концертін «Тұран» фольклорлық ансамблінің сүйемелдеуімен өткізді. Бұл ансамбль Анель Марабаеваның билерін ғана сүйемелдеп қоюмен шектелген жоқ. Концертке келген көрермен ансамбльдің орындауында ұлттық музыкамен қатар түркі әуезіне әбден қанғандай.
Анельдің студент кезінің өзінде Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрының сахнасында берген концерті де есімізде. Ал 2013 жылы Қазақ Ұлттық өнер университетінің сахнасында берген концертінде өзін нағыз би өнерінің майталманы ретінде көрсете алды. Мұны айтып отырған себебіміз, өмірін өнерге арнаған адам сахнаға осындай жан-жақты дайындықты қажет ететін жеке концерттер беріп тұру арқылы үлкен сыннан өтіп тұрады. Осыны жақсы ұққан Анель бағдарламасына жаңадан билер қосып, үлкен дайындықпен келіпті. Бұл бағдарлама Маңғыстау өлкесінде, Ақтау қаласында көрсетілген-ді. Ендігі жерде осы бағдарламаны Астана, Алматы, тағы да басқа қалаларда көрсетсем деген жоспары да бар.
Анель Марабаеваның орындауындағы қазақ билерімен қатар корей, испан, моңғол халықтарының билері оның концерттік бағдарламаларында ойып орын алған. Әр ұлттың билерін орындауда сол этносқа ғана тән қимыл мен әбден иі қанған мінсіз қозғалыстар арқылы берілетін керемет би өнерін жанына серік еткен Анель қызымыздың өнерін әлі де тамашалайтын боламыз деген үміттеміз.
Жалпы, Ақмола қаласының Астана атанып, елорданың бас қаласына айналуы өнер мен мәдениет саласы өкілдерінің алдына да жаңа мақсат-міндеттер қойғаны белгілі. Осындай уақыт талабына сай Астана қаласы мәдениет басқармасының ұйымдастыруымен құралған «Шалқыма» ансамблі бүгінгі күні кемеліне келген би ұжымы. Сонау 2007 жылы төрт қыздан ғана құралған ансамбльге басшылық жасаған жас жігіт Абдрасул Есекеев, бүгінгі күні жігіт ағасы. Ол шығармашылық ұжым құрудың миханатын көре жүріп, өзінің де алғашқы билерін қойып, ансамбль репертуарына енгізді. Алғаш А.Есекеевтің қойған «Шаттық», «Қос алқа» билерімен қатар Зауырбек Райбаевтың «Шолпы» биі биленген болатын.
Ансамбльдің көркемдік жетекшісі әрі балетмейстері А.Есекеев репертуар қалыптастыру мақсатында тек қана қыздардан құрылған бұл ансамбльге республикаға белгілі балетмейстерлерді шақырып билер қойғызып отырды.
Ансамбльдің ресми ашылуында қойған концерттік бағдарламаға талдау жасайтын болсақ, Тойған Ізім, Лариса Ким, Айгүл Кульбекова, Гүлбану Мырзабаева, Зәуре Әжібековалар қойған билері әр қолдан шыққан туындылар болғандықтан өз ерекшеліктерімен ансамбль репертуарын байытумен бірге Саха елінің, ұйғыр, орыс, армян, түрік, испан, корей т.б. әлем халықтарының билерін қоюда да балетмейстерлер шақырылып отырған.
Міне, осындай ұжымда еңбек етіп нағыз кәсіби тәжірибеден өткен Көркем Шолошова атты қызымыз керемет «Қыз қиялы» деген атпен Жаңа жыл қарсаңында өзінің жеке концертін өткізгені хореография өнерінің биылғы жылғы тағы бір жаңалығы болды.
Көркем Шолошованы қандай биде де образды аша алатын талантты биші деуге болады. Оның репертуарындағы ойнақы татар биі немесе қазақтың томпаңдаған қойшы баласы, не болмаса халық әні «Ақбаян» атты әнге қойылған лирикалық би, осының барлығын тілсіз дене қимылымен, жүректі жарып шыққан сезіммен берілді.
Осы орайда, «Шалқыма» ансамблінің көркемдік жетекшісі әрі бас балетмейстері Абдрасул Есекеевтің еңбегін атап кеткен де жөн сияқты. Көп жағдайда ұжымдық өнер ошағынан жеке концерт дайындау тек жетекшінің қолдауымен жүретіні белгілі. Ал Абдрасул Нажмадинұлы жастардың шығармашылығының өсуінде үлкен қолдау көрсетіп отырған жетекші.
Биылғы жылғы осы екі концерттік бағдарламаға қарап, Қазақстанда жеке орындаушылық мектептің қайта жандана бастағанының куәсі болып отырмыз. Осы екі бағдарламада да қазақ билерімен қатар басқа ұлттардың билерін де нақышына келтіре орындаған бишілердің өнеріне көрермен тәнті болғанына куә болдық.
Би өнерi күллi адамзат баласына ортақ, дүние жүзiндегi халықтардың барлығына бiрдей түсiнiктi. Әр халықтың ұлттық ерекшелiктерiне орай би өнерiнiң көркемдiк бейнелеу құралдары мен мазмұны әртүрлi болып келедi. Әр халықтың белгiлi бiр ережелерге бағындырылған әсем де сұлу, нәзiк қимылдарынан келiп би туындайды. Би өнерiнен әр халықтың өзiне тән ұлттық сипатын анық байқаймыз. Сол халықтың дәстүрiн, әдет-ғұрпын, салтын, тұрмыс-тіршiлiгiн айнытпай таныта алатындықтан, оларды бiр-бiрiнен оңай ажыратуға болады.
Әрине сахнада кейбір кем-кетіктердің болатыны да белгілі. Соның бірі сахнадан жеті атасын санап, руын атап жарнамалау. Ал сахнадан қай рудан шыққанын айтуды хош көрмедік. Өнер адамы – халықтың адамы, өнер – халықтың ғасырлар бойы жоғалтпай бүгінгі ұрпаққа жеткізген рухани азығы. Оған ешкімнің таласы жоқ. Олай болса осы жағынан өнер адамдары сақ болғаны дұрыс.
Репертуар таңдауда да өте ұқыптылық қажет екенін ескерткіміз келеді. Испан халқының отты, жалынды биін билегенде, образды ашу үлкен сезімді бере білуді қажет етеді. Әрине дайындықтың арқасында қандай күрделі қимыл болса да орындап шығуға болады. Дегенмен, бидің бар қасиеті – көңiл күйдi бiлдiретiн қимыл-қозғалыстарды дұрыс тауып, нақтылы қолдана бiлумен қатар ішкі жан сезімін көрерменге жеткізе білу.
Жалпы, би – адамның көңiл күйiне негiзделген, музыкалық ырғаққа бағынышты, түрлi қимылдар тiзбегiмен бейнеленетiн өнер. Адам баласына тән әсемдiк пен әдемiлiк, өмiрге деген көзқарас пен көңiл күй би тілімен көрiнiс табады. Тек сол «ырғақ» адамның жан дүниесiнiң көзге көрiнбейтiн тербелiстерiн айқын бiлдiредi. Ал халық билерiнiң тууына әр халықтың өзiне тән мiнез-құлқы, тұрмыс-салты, мәдениетi әсер етедi. Міне, бишілер үшін осыны есте сақтау аса маңызды.
Екі жеке орындаушы қыздың бидi шексiз сүйіп, табиғи таланты мен талабының, еңбекқорлығының арқасында үлкен табысқа қол жеткiзгенін сахнадан тамашалап жеке орындаушылық өнердің ертеңіне үміт шоғы қайта тұтанғандай әсерге бөлендік.
Тойған ІЗІМ,
ҚазКСР-нің еңбек сіңірген әртісі, өнертану кандидаты, профессор