Таным • 06 Тамыз, 2018

Үшкір бұрыштарға ұрынбай өмір сүру философиясы

1261 рет
көрсетілді
12 мин
оқу үшін

Халқымыздың тұрмысында пайдаланылатын заттарды зерделей отырып, қазақтың тіршілік етуінің басты қағидалары әу бастан-ақ текетірестерді айналып өтіп, пәтуаға келуге, теңдікке, ортақ іске бірдей жұмылушылыққа, бейбіт қарым-қатынас құрып, оқыс жайларды шиеленістірмеуге негізделгенін танып-білуімізге болады. Ғылым тілінде оны «үшкір бұрыштары жоқ» философия деуге болады. Ғасырлардан өтіп, бүгінге жеткен «Біз – қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз... Досымызды сақтай білген елміз, дәмі-тұзын ақтай білген елміз...» деген сөздер – қазақтың сол философияны ұстанған ел екенін көрсететін белгілердің бірі.  

Үшкір бұрыштарға ұрынбай өмір сүру философиясы

Жиырмасыншы ғасырда айтылған: «Қазақ деген халық бөлек, ел бөлек. Қазақ жүрген соқпақ бөлек, жол бөлек. Киіз үйі Жер сияқты жұп-жұмыр, Ша­ңырағы Күн сияқты дөңгелек» (Күләш Ахметова) деген сөздер де сол қағидаттан хабар береді.

Киiз үй – біз үшін өз үйіміз, өлең төсегіміз болғанымен, ақын оны Жер планетасына әдемі те­ңеген. Шындығында да солай, қазақтың киіз үйі – ғаламның моделi, бүкiл ғалам мен адам арасын байланыстырушы киелi орын. Киiз үйдегi кеңiстiк – қазақ дүниетанымының тоғысқан жерi. Ғасырлар бойы адам өмірі осында өтті: дүниеге келдi, үйлендi және соңғы сапарға аттанды. Яғни адамның түздегi тiршiлiгiн қоспағандағы өмiрi өтетін тұрақты мекен-тұрағы. Оның киесi туралы толғансақ, сөз шаңырақтан бастау алады.

Ал қазақ үшін шаңырақ – қасиетті әрі сан қатпарлы ұғым. Ол – бір жағынан Күннiң символы, ал уықтар Күннен шашыраған сәулелерді бейнелейді. Екінші жағынан шаңырақ – әулеттің символы. Шаңырақ көтеру – азамат болу, ел қатарына қосылу дегендi білдiреді. Үй тіккенде шаңырақ көтеруді сол әулеттің абыройлы, беделді ер-азаматына тапсырған. Ша­ңырақтың шайқалтпай, нық ұс­талуын, уықтардың дұрыс әрі тез шаншылуын жақсы ырым­ға балаған. Оның астында тұратындар ұйымшыл, ауыз­біршілігі мол болады, ол ша­ңы­рақтан шыққандарға бауыр­малдық, мейірімділік қасиеттер сіңеді деп сенген.

Бұл сенім де ұлт бойында сақталып, қазіргі қоғамды топтастыруға, бір мақсатқа шоғырландыруға қызмет етуде. Соның кейбіреулері Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХVІ сессиясында мысалға келтіріліп, бірегей жобалардың бастау алуы­на негіз қалады. Таяуда Ас­самблея бастаған «Қазақтану» жо­басы да қазақ ұлтының бей­бітшіл, кеңпейіл, жанашыр, қамқоршыл қасиеттерін ұлан-ғайыр дала – Қазақстан ша­ңы­рағын мекен еткен барша ха­лық­тың бойына сіңіруді мақсат етеді.

Жобаны көпке таныстырып, тұсауын кескен іс-шарада Қазақстан халқы Ассамблеясы Төрағасының орынбасары Л.А.Прокопенконың: «Қазақ­тану» ғылыми-ағартушылық жобасының үш жүздің басын қосқан Абылай хан алаңында басталуының мәні тереңде жатыр. Біз де күш-жігерімізді ортақ құндылықтарымызды «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында нығайту үшін біріктіретін боламыз» деп сөз бастауы көп­шіліктің көкейіне қонды. Әрі қарай ол қазақ халқының тұрағы – киіз үй сияқты – үшкір бұрыштарсыз, яғни, жанжалсыз, қақтығыссыз өмір сүру фи­лософиясын қабылдап, бойға сіңірудің еліміз үшін, жалпы жер бетіндегі бейбітшілік үшін маңыздылығын атап көрсетті.

Сол күнгі іс-шараға қатысу­шы­лар кезінде қудалауға ұшы­раған сан халықтың өкілдерін бауырына басқан қазақтың бойындағы кеңқолтық мінез бен мейірімнің бұл халықтың бойында ежелден қалыптасқан қасиет екеніне көз жеткізгендей болды. Тайға таңба басқандай ап-анық нәрсеге бұрын көңіл бөлмегендеріне таң қалып жат­қандар бар. Жастарға осы тұр­ғыда түсіндіру керек деп ұсы­ныс айтқандар да болды.

Ол рас, қазақ тұрмысына тән киіз үй, шаңырақ, ошақ, қазан, таба нан тағы басқа заттардың ежелден келе жатқан терең мәні бар. Бұл заттарды кинодан немесе музейлерден көретін қазіргі ұрпаққа олардың халқымыз үшін қандай киелі екенін айтып түсіндіру де «Қазақтану» жоба­сының шеңберінде жүзеге асы­рылмақ.

... Әкемнің қызметіне байланысты бала кезімізде көп көшіп-қондық. Әрине, қазір еске алғанда үй жығып, үй тігу, көшу, жаңа қонысқа орналасу, әкемнің жерошақ қазып, анамның қазан орнатуы кинодағыдай болып көрінгенімен, ол кезде романтикасынан гөрі қиындықтары көп болғанын түсінемін. Үй тігу, кереге керу, шаңырақ көтеру, уық шаншу, туырлық жабу, белдеу тарту сияқты жұмыстарды көзбен көріп, шамамыз келгенше қолғабыс жасайтынбыз. Сонда әжем, біз біліп жүрсін деді ме екен, шаңырақты көтергенде бақанның екiншi ұшы тиген жерге, яғни үйдiң дәл ортасына ошақ орналасуы керектігін айтатын.

Ошақтың бос тұрмауы ке­рек­­тігін де сол кезде естіген едім. Анам да ошақты қойған соң, бірден қазанды орнатып, сүт құйып, пісіретін. Кейде су құя­тын. Жалпы ырымшыл халық болғандықтан, қазанның бос тұруы жаман ырымға саналатынын мен кейіннен білдім.

Қазан – «құт» деген түсiнiктi беретін символ. Көшпенділер өмірінде қазанның орны бөлек. Қазансыз отбасы жоқ, ошақ та жоқ, үй де жоқ. Қазақтың қа­занды қатын-баламен бiрге атайтыны, Махамбеттің «қара қазан, сары бала қамы» үшін «егеулі найза қолға» алғаны соны көр­сетеді. Қазан қыз жасауының міндетті бұйымы болғаны да көп жайды аңғартады. Қайда көшсе де қазанын тастамайтын ғұрып та бүгiнге дейiн жалғасып келедi.

Қазақ халқы үшін қазан – бірлік пен қонақжайлықтың ны­­шаны іспетті. Қазанды тату­лықтың белгiсi ретiнде танытатын аңыздардың бiрi: «жауласқан мың батырдың найзасының ұшы ерiтiлiп, қазан құйылған екен» деп басталады. Бұл – қазанның татулықтың, береке-бiрлiктiң символы ретiнде танылуының негізділігін орнықтыра түседі.

Қазанның бiзге жеткен керемет үлгiсi – Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде тұрған қасиетті Тайқазан. Әмір Темір заманынан қалған құнды жәдігер ұзақ жылдар бойы Эрмитажда тұрып, жұртшылықтың талабы бойынша елге қайтарылғаны бел­гілі.

Бұл күнде Тайқазан өзі­нің құтты орнында, қазақ халқы­ның, Қазақстан атты үлкен ша­ңы­­­рақ­­­тың, қала берді күллі түр­кі жұртының берекесінің, тыныш­тығы мен бірлігінің нышаны қыз­метін атқарып тұр.

Қазақстан халқы Ассам­блея­сының 20 жылдығы аталып өткен 2015 жылы «Бейбітшілік пен келісім жол картасы» мега-жобасы аясында өткізілген «ҚХА-20 игі іс» республикалық акциясының нышаны ретінде Тайқазан алынды. Тайқазанның көшірмесі мамыр айында ресми түрде Ұлттық музейге тапсырыл­ғанға дейін «ҚХА-20 игі іс» рес­публикалық акциясының ая­сында елімізді мекен еткен барлық этнос өкілдерін қамти отырып, 2500-ге жуық іс-шара өткізілгені белгілі. Халықтың әлеуметтік әлсіз топтарын, соғыс ардагерлерін, көп балалы отбасыларды, жетім балаларды қоса алғанда, 35 мыңнан астам адамға көмек көрсетіліп, Тайқазан тағы да қайырымдылықтың, береке мен бірліктің символы ретінде танылды.

Астананың 20 жылдығы қарсаңында өңірлердің елордаға тарту жасауы мерекенің мерейін арттырды. Есілдің екі жағасын аты­раулықтар салған әдемі кө­пір жалғап, жетісулықтар тар­ту еткен бақ қала көркін аша түсті. Қарағандылықтар сый­ға тартқан «Қазақ еліне мың алғыс!» монументі тарихқа тағ­зым еткізіп, павлодарлықтар салған велосипед жолдары Аста­наның экологиясының тазаруына қосылған үлес болды.

Тартулардың ішінде Маң­ғыстау облысы сыйға тарт­қан қалалық Достық үйінің орны бөлек. Өйткені ол ең қым­батымыз – ауызбіршілік пен келісімнің шаңырағы. Қоныс тойын тойлап жатқандарға осы мемлекеттік саясатты жүргізіп отырған Қазақстан халқы Ас­сам­блеясының атынан терең мағы­налы сыйлық – қазақтың қазаны тарту етілді. «Астананың асы көп болсын. Береке мен тату­лықтың символы халықтың ауыз­біршілігін арттыра түссін» деген тілекпен жасалған сый еді бұл.

Осы жерде сәл шегініс жасап, қазанның тарихына тоқтала ке­телік. Бұған дейін Ассамблея өткізген іс-шараларда бірде наурыз көжемен, бірде бауырсақпен толтырылып тұратын қазанды талай көргенбіз. Иесі – қостанайлық Жұмағали Арыстан есімді азамат екенінен де хабардар едік. Ал оның Достық үйіне дейінгі жолы әрі қызық, әрі сабақ боларлық.

Жұмағали оны алғаш рет осы­дан 30 жылдай бұрын Федо­ровкада көрші тұратын Мария әжейдің бақшасынан көрген. Әжей сыйымдылығы 200 литр­дей қазанды суға толтырып, күн түсіп, жылыған соң гүлдерін суаратын. Бір күні Жұмағалидың басына ой сап ете қалады: қазан­ның әу бастағы мақсаты – ас пісіру емес пе? Мұндай үлкен қазанда ауқымды жиындарда ас пісірілгені анық... Бұл қазан талай тарихи оқиғаның үнсіз куәсі болды ғой... Бәлкім, сонау қуғын-сүргінді жылдары Қа­зақстанға жер аударылған қанша жан қазақтың осы қара қазанға қайнатқан асын талғажау етіп, аман қалған шығар. Қазақтар өздерінің ауыздарынан жырып берген қатқан нан мен қара сор­паның әл беріп, өмірін сақтағаны туралы әңгімені өзі де талай рет естімеп пе еді! Мұндай құнды зат неге әжейдің бақшасында тұр?

Ол әжейді қазанды сатуға көн­діріп, ең әуелі оны сараптамадан өткізеді: ресейлік ғалым-метал­лургтердің зерттеуі, Қара­ғанды мемлекеттік индус­триал­дық университетінде өткі­зілген зертханалық зерттеу­лер қазанның шынында да өткен ғасырлар жәді­гері екенін көрсетті. Астана қа­лалық Достық үйіне сыйға тар­ту үшін, міне, осы қазанның көшір­месі жасалды.

Мерекеге қатысушылар оның қазанын басқа да іс-шаралардан: қалалық алаңдардан, ЭКСПО аумағынан, әр облыстарда өткі­зілген мерекелер төрінен көр­гендері анық. Көріп қана қой­май, наурыз көжеден ауыз тиіп, ыстық бауырсақ жеген де болар. Тіпті, «Шындығында да, қазанда пісірілген тамақтың дәмі өзгеше болады екен-ау» деген сөздер де талай рет айтылған шығар. Әрине, солай. Өйткені қазанның сөзбен айтып жеткізе алмайтын, тек сонда піскен ас арқылы бо­йымызды нәрлендіретін ерекше қуаты болатынын қай-қайсымыз да бала жастан естіп, сезіп өстік қой.

Бала кезде оның не екеніне мән бермегеніміз анық. Ал азамат болып қалыптасқан әрқай­сымыздың оны білуіміз керек-ақ, өйткені ол – береке мен бірліктің, ауызбіршілік пен елдіктің қуаты.

Камал Әлпейісова,

жазушы, филология ғылымдарының кандидаты