Министрліктердің уәжі қандай?
Таяуда Ауыл шаруашылығы бірінші вице-министрі Арман Евниев әлеуметтік желі арқылы сауалдарға жауап беріп, жанар-жағармай бағасын тізгіндеуге қатысты аталған министрліктің атқарған шараларын баяндады, бағаның құбылуына қатысты пікір білдірді. Бірінші вице-министрдің айтуынша, биыл көктемгі егіс жұмыстарын тұрақты жүргізу үшін Энергетика министрлігі Ауыл шаруашылығы министрлігімен бірлесіп «Көктемгі егіс жұмыстарына дизельдік отынды жеткізу бойынша мұнай өңдеу зауыттарына облыстарды бекітіп беру кестесін» әзірлеп, бекіткен. Ауыл шаруашылығы министрлігі жыл сайын облыс әкімдіктерімен бірлесіп ауылшаруашылық тауарларын өндірушілерге (АШТӨ) қажетті жанар-жағармай көлемін анықтап, Энергетика министрлігіне егіс және егісті жинау жұмыстарын жүргізуге арналған АШТӨ үшін дизельдік отынды жеткізу көлемі туралы ұсыныстарды енгізеді. Бірақ жоспарлы жұмыстың нәтижесі фермерлердің көңілінен шықпай тұр. Себебі, баға әлі де болса қымбат. А.Евниев күзгі жиын-терін науқанына дайындық шараларын ертерек бастап, екі министрлік өкілдерінің, фермерлердің және де тасымалдаушы операторлардың басын қосып жиын өткізгенін, онда әр тарап бағаға қатысты ойларын ортаға салғанын, әр айдағы дизель құнын бекітіп отыратындарын айтты.
− Соңғы екі жылда мемлекет тарапынан көгілдір отын құнын реттеп отыру жүйесі тоқтатылды. Науқан кезінде бағаның аспандап кетпеуі үшін Ауыл шаруашылығы, Энергетика министрліктері мен оператор компаниялар және фермерлер одағы бірігіп, әр айдағы бағаны бекітіп отыру жүйесіне көштік. Фермерлер үшін шілде айындағы барлық тарап бойынша бекітілген дизель отынының бағасы – 163 теңге. Шілде айына жоспарланған жұмыстың 92 проценті орындалып, жанар-жағармай фермерлерге жеткізілді. Бағасы төленді. Енді тамыз айына жасалатын келісім бойынша баға 1 теңгеге өсіп, литріне – 164 теңге болып отыр. Отын көлемі жеткілікті. Ал жоғарыдағы келісім бойынша қыркүйек айында баға өспейді, керісінше төмендеуге тиіс. Нақты қаншаға төмендейтінін айта алмаймын. Сонымен қатар, қазан айындағы баға қыркүйек айындағы бағадан төмен болуы керек, бұл да ортақ келісімде қарастырылған. Келісім 1 шілдеде бекітілген болатын. Бүгінгі жанар-жағармай бекеттеріндегі литріне 180-200 теңге деген бағаның фермерлерге қатысы жоқ, – деді Ауыл шаруашылығы бірінші вице-министрі.
Дизель құнының өсуіне ықпал етіп отырған факторды А.Евниев әр облыс әкімдіктерінің әртүрлі тасымалдаушы операторлармен жұмыс істейтіндігімен байланыстырып отыр.
− Жанар-жағармайды отандық фермерлерге тасымалдайтын жалғыз оператор болуы мүмкін еді. Мысалы, «ҚазМұнайГаз». Тасымалдаушы дәнекерлер арасындағы әрбір тиын үшін қаншама дауластық. Шаруаларға дизель отынын жеткізетін бензовоздар жақын орналасқан шаруа орталықтарына қосымша 10 теңгеден, шалғай орналасса – 15 теңгеден алады. Бұл сомаға жеткізу құны мен операторлардың қызметі кіреді. Алайда жанар-жағармай тасымалдайтын операторды әр облыс өзі таңдайды. Ал қай өңір қандай оператор таңдайтыны, оның келісілген бағасы қандай болатыны ашық емес. Осыдан барлық облыстағы фермерлер зардап шегуі ықтимал. Бұл мәселені шешу үшін Ауыл шаруашылығы министрлігі тарапынан шаруа қожалықтарына «ҚазМұнайГаз» кәсіпорнын оператор ретінде бекіту қажеттігі туралы ұсыныс айтқан болатынбыз,– дейді А.Евниев.
Бүгінде «ҚазМұнайГаз Өнімдері» ЖШС Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола, Қостанай облыстарына жанар-жағармайды жеткізуші оператор ретінде бекітілген. Мекеменің бас директоры Қуандық Құлмұрзин жанар-жағармайдың ауылшаруашылық тауарын өндірушілеріне жеткізілу кестесімен таныстырып:
– Мұнай өңдеу зауытында ЖЖМ 1 литрі 148-149 теңгені құраса, оны мұнай сақтау базасына жеткізу құны ғана есепке алынады. Біздің бағамыз Ақмола облысы бойынша – 166-167 теңге, Қостанай облысында – 165-166 теңге, Шығыс Қазақстанда – 169-170 теңге, Солтүстік Қазақстан үшін – 168-169 теңге. Біз, операторлар бағаның құбылмауын жіті қадағалаймыз. Десек те, бізден басқа да операторлар бар, олар бағаны қалай қоятынына өздері жауапты, – деп түсіндірді.
Ал мұнай бизнесіне қатысушы ірі компаниялардың бірі, мұнай өнімдерін операторларға жеткізумен айналысатын «PetroleumOperating» ЖШС бас директоры Асхат Қалиақпаровтың айтуынша, баға нарық ойыншыларының диалогы арқылы қалыптасады. Екі министрліктің бекіткен кестесі бойынша мұнай өнімдері МӨЗ-ден 150 теңгеден шығады. Ал дизельдік отын құны кейбір жанармай стансаларында 182-187 теңгеге жеткен.
Бекітілген кестеге қарамастан, әр тасымалдаушы, қызмет көрсетуші мекеме бағаны өзінше құбылтып отырғанын көруге болады. Ауыл шаруашылығы министрлігі осы мәселені шешу үшін ұсыныс әзірлеп отыр екен. А.Евниев цифрландыру аясында сатып алу жүйесін, келісімшарт жасасуды онлайн түрде жүзеге асыру арқылы ақпарат ашықтығын қамтамасыз етуді жоспарлап отырғанын айтты.
− Кез келген фермер үшін электронды түрде өтініш беру арқылы оператордың қызмет құнын таңдау мүмкіндігі қарастырылған. Өз кезегінде операторлар да бәсекеге қабілеттілікті арттыру үшін сапаға жұмыс істейтін болады. Мұндай жоба кейбір өңірлерде іске асып үлгерген, qoldau.kz порталы арқылы арзан дизель отынын алу үшін 105 фермер электронды өтініш берді, – дейді бірінші вице-министр.
«Ақпараттық есептеу орталығы» АҚ павлодарлық бөлімшесінің басшысы Жанар Сламованың айтуынша, шілде айынан бастап жеңілдікпен берілетін дизель отынын бөлу бойынша облыста қанатқақты жоба жүзеге асырыла бастаған. Тауар өндірушілер порталда алқаптарды белгілеп, жер учаскелері бойынша 2016-2018 жылдар аралығындағы үш жылдық бұйрықтар мен биылғы жоспарды енгізеді. Жүйе автоматты түрде қашықтықтан жерді тексереді де, ауыл шаруашылығы басқармасы сол жерде автоматты түрде бөлінетін дизель отынының көлемін есептейді. Егістік алқаптарының картасы көрсетілгеннен кейін бір күннің ішінде өтініштерді қабылдап, фермерге квота бекітеді. Осылайша фермер оператормен портал арқылы электронды келісімшарт жасайды. Мұндай жаңашылдық арзандатылған дизель отынын әділ бөлу үшін жасалып отыр.
Шаруалар неге наразы?
Биылғы күзгі науқан кезіндегі бағаның күрт қымбаттауы салдарынан егін алқаптарының 20 проценті орылмай қалуы мүмкін деген ақпаратты естігеннен кейін «Қазақстан фермерлер одағы» республикалық қоғамдық бірлестігі Ақмола облысы филиалының төрағасы Қанат Таңатұлына хабарласып, мән-жайды өзінен сұрап білдік.
− Шаруалар егін егуге дайындала бастаған кезде Энергетика министрлігі түрлі сылтаумен бағаның қымбаттағанын жариялайды. Дәл осы уақытта мұнай өндейтін зауыттардың бірі жөндеуге жабылады. Бұл мәселені шешуге Ауыл шаруашылығы министрлігінің әзірге шамасы келмей отыр. Бүгінде арзандатылған жанар-жағармайдың тоннасы – 206 мың теңге. Осының салдарынан егін алқаптары орылмай қалуы мүмкін. Егін егіп, нәсібін көрем деген шаруа ертең шығынға батайын деп тұр, – деп күйінішін білдірді Қанат Таңатұлы.
Оның айтуынша, Фермерлер одағы акциз арқылы салық саясатын өзгерту және де субсидия беру мәселесін көтеріп, Үкіметтің 500-ші қаулысына өзгертулер енгізуді көздеп отыр.
– Біздің ойымызша жанар-жағармай бағасының бидайға қатысы 1/3 болу керек, 1 тонна жанар-жағармай 3 тонна астықтың бағасынан аспауы шарт. Бүгінде бір тонна дизель құны бір тонна бидай құнынан 4-5 есе қымбат болып отыр, – деді фермер. Қ.Таңатұлының айтуынша, Ауыл шаруашылығы бірінші вице-министрі А.Евниев жоғарыда айтқан бағаны тұрақтандыруға қатысты келісімнен Фермерлер одағы хабарсыз. Ешқандай хаттамаларға қол да койылмаған.
− Біз басында бұл сұрақты А.Евниевтің қатысуымен Энергетика министірлігінде, «Атамекен» ҰКП-да талқылауға салғанбыз. Өкінішке қарай Энергетика министрлігінің өкілдері шаруалардың пікіріне құлақ салмады, ал Ауыл шаруашылық министрлігі мен «Атамекен» ҰКП өздерінің дәрменсіздігін көрсетті. Сондықтан БАҚ өкілдеріндегі шу қолдан жасалған жоқ, оған ауылдардан, фермерлерден келіп жатқан хаттар дәлел. Қажет болса, біз келісімшарттарды да көрсете аламыз, – деді «Қазақстан Фермерлер одағы» республикалық қоғамдық бірлестігі Ақмола облысы филиалының төрағасы.
Оның айтуынша, шаруашылықтағы мәселе мұнымен бітпек емес. Еліміздегі ұсақ және орта шаруашылықтардағы сан түйіннің күрмеуі күрделеніп барады.
− Статистикаға жүгінсек, елдегі техниканың 80%-і ескірген. Оны жаңартуға бөлінген қаражат мәселенің 1,5%-ін ғана шешуге жетеді. Отандық техника бізде жоқ деп айтуға болады. Ал шетелдік техниканың бағасы өте қымбат. Қымбат болса да, шаруашылықтар қарызға белшеден батып, сол техникаларды сатып алуға мәжбүр, – деді Қ.Таңатұлы.
Баға жақын арада төмендемейді
Таяуда Энергетика вице-министрі Болат Ақшолақов дизель отыны бағасының күрт өсуіне қатысты мәлімдеме жасап, мәселенің мән-жайын түсіндіруге тырысқан-ды. Оның сөзіне сенсек, соңғы уақытта дизель отынын тұтыну көлемі артып, оның басым бөлігі ауыл шаруашылығы және темір жол салаларын қамтамасыз етуге жұмсалып отыр. Екіншіден, Қазақстан арқылы өтетін транзиттік жүк тасымалының артуы және ішкі нарық пен көрші елдердің шекаралас аймақтардағы бағаның диспаритетіне байланысты отынның шекара асып кетуі де негізгі себептердің бірі. Сонымен қатар, үшінші мұнай өңдеу зауыты модернизациялаудан өткізілген. Шымкенттегі МӨЗ модернизациялаудың екінші кезеңінде тұр. Олар енді қыркүйектен бастап жұмыс істемек.
Энергетика вице-министрінің айтуынша, көктемде 375 мың тонна дизель отыны шығарылса, күзгі мезгілде 394 400 тонна дизель отынын өндіру жоспарланып отыр. Қазақстанның әр бөлігінде жиын-терін маусымы әртүрлі болады. Мысалы оңтүстікте астық жинау аяқталған кезде солтүстікте енді басталады. Жоспарланған көлем облыстарға теңдей бөлінген.
Ал бағаның өсу мәселесін мұнай өндіруші, жеткізуші компаниялар қалай түсіндіреді? Осы ретте «Kazenergy» қауымдастығының мұнай-газ және энергетикалық даму жөніндегі атқарушы директоры Рүстем Қабжанов: «Баға өсімі тек бір мекемеге байланысты емес. Негізгі мәселе шикізатқа, мұнайға тіреледі. Бірнеше жыл бұрын дағдарыс кезінде мұнайдың 1 баррелі 30 долларға дейін түсіп кеткен болатын. Ол кезде мұнай өндіруші компаниялар бағаны өздері реттеген. Дәл қазір баррель құны өссе де зауыттарға шикізаттың тиісті көлемі барады. Мемлекет тарапынан заңды тұрғыда дизель отынының бағасы реттелмейді, бағаны нарық билеп отыр. Мемлекет дизельдік отынды субсидияламайды», деді ол.
Энергетика вице-министрі Болат Ақшолақов жасаған мәлімдемеге сүйенсек, Еуразиялық экономикалық одақ (ЕЭО) аясында 2025 жылы бірыңғай жанар-жағармай нарығын құру туралы ортақ келісім жасалмақ. Ол ұйымға мүше елдердегі көгілдір отынның бағасы қандай болса, Қазақстан да соған сай бағаны өзгертуге мүдделі екенін жеткізді. Ескеретін бір мәселе, көрші Ресейдегі жанар-жағармай құны біздегіден екі есе жоғары. Ресей статистика комитеті бекіткен 2018 жылдың маусым айындағы АИ-92 маркалы бензиннің құны 73,43 теңгеден жоғары болса, АИ-95-тің құны Қазақстандағы бағадан 69,87 теңгеге қымбат. АИ-98-дің құны да шарықтап тұр, екі ел арасындағы баға айырмашылығы 80 теңгені құрайды. Ал отандық шаруаларды шырылдатқан дизель бағасындағы айырмашылық – 63,37 теңге. Энергетика нарығының маманы Сергей Смирновтың айтуынша, ЕЭО аясында бірыңғай жанар-жағармай нарығын құру туралы келісімді жүзеге асыру үшін баға 2025 жылға дейін қымбаттай береді. Қазақстандық отынның құны көрші Ресейдегі бағамен сәйкес келмейінше, баға тұрақтанбайды деген пікір білдірген болатын маман. Өйткені қоғамда Ресейдегі баға Қазақстандағымен салыстырғанда әлдеқайда жоғары деген түсінік қалыптасып келеді. Бірақ көрші елде жанармайдың өзіндік құнының 7-10 проценті шикізаттың құнынан, 50 проценттен астамы салықтан құралса, бізде бензин құнының 60 проценті шикі мұнайға, 10 проценті салыққа тиесілі. Сергей Смирновтың айтуынша, ішкі нарықты отандық жанар-жағармаймен қамтамасыз ету үшін МӨЗ-дерді жаңғыртып, оның қуатын толық пайдалану үшін жылына 17,5 миллион тонна шикі мұнай өңдеу керек деп жоспарланған. Алайда Қашаған, Қарашығанақ, Теңіз сынды кен орындарын игерушілер мұнайды сыртқа тасымалдауға мүдделі. Яғни жаңғыртылған МӨЗ-дер толық қарқынмен жұмыс істеуге қажет шикізатпен қамтамасыз етілмей қала ма деген қауіп туындайды.
Еркежан АЙТҚАЗЫ,
«Егемен Қазақстан»