Ақжайық өңірінде Шалқар көліне айрықша көңіл бөлу қажет деген тоқтамға келіп отырмын. Шалқар көлі Орал қаласынан 75 шақырымдай жерде орналасқан. Ғалымдардың жасаған пайымдарына сүйенсек, Шалқар көлі Каспий шегінен мың жыл бұрын тартылған бұрынғы Хвалын теңізінің жұрнағы екен. 921-922 жылдары Волга Бұлғариясына жасаған сапары туралы араб көпесі-ғалым Ахмед Ибн-Фадланның шығармаларында осы көл және оған құятын өзендер жөнінде нақты деректер келтірілген. Сондай-ақ бұл көл 1768-1774 жылдары академик П.С.Палластың басқаруымен Ресей академиясы ғалымдарының экспедициясы кезінде зерттеле бастаған. П.С.Паллас көлді жан-жақты сипаттап қана қоймай, балық аулау, оны ұйымдастыру мен реттеуге байланысты да жазыпты.
Сол секілді Ресей Географиялық қоғамының ұсынысымен 1852 жылы академик К.М.Бэрдің басшылығымен ихтиофаунаны зерттеу мен балық аулау кәсібінің жағдайы бойынша экспедиция ұйымдастырылған. Онда да үлкен зерттеу жұмыстары жүргізілгені белгілі. Сонымен қатар 1861 жылы Орал қаласында туған, белгілі ихтиолог, саяси қайраткер, журналист, Ресей Мемлекеттік Думасының депутаты болған Николай Бородин де Шалқар көлін зерттеп, ғылыми еңбектер жазған.
Осы Шалқарда дүниеге келген қазақтың белгілі жазушысы Хамза Есенжанов өзінің «Ақжайық» трилогиясында аталған көлдің сипаттамасын жазып кеткен. Оның көлемі мен орналасқан аймағының келбетін көркем суреттей көз алдыңа әкеледі.
Бұл облыстағы ең терең, ірі су айдыны. Біз Шалқар көлін кішігірім Қара теңіз деп атаймыз. Кішкентай болса да, Сантас деген таулы үстірті бар. Көлдің көлемі 205,8 шаршы шақырымды құрайды, ұзындығы – 18 км, ені – 14 км. Оның суы да биологиялық құрамы жағынан өзгеше. Ғалымдар емдік қасиеті мол екенін айтады. Тұзды су. Қара теңіздің суына ұқсайды. Осы Шалқар көлін заманауи демалыс орнына айналдырудың маңызы өте зор.
Біз 1998-2000 жылдары Шалқар көлін қорғау және лайықты демалыс орнына айналдыру, дұрыс пайдалану мақсатында арнайы жоба жасадық. Бағдарламаны жасауға ғылым докторлары Сергей Жубаев, Мария Фартушина, Балуаш Траисов, Хайыржан Ғабдеев қатысты. Мен бұл жобаның үйлестірушісі болдым. Үлкен зерттеу жұмысы жүргізілді. Сол кездегі облыс әкімі Қабиболла Жақыпов жобамызды қолдап, бекіткен еді. Бағдарламада Шалқар көлінде балық өндірісін дұрыс жолға қою жағы да қарастырылды. Негізгі мақсат – Шалқар көлі маңында туризм орталығын құру. Бұл жобаны іске асыратындай біздің қолымызда қаражат жоқ. Сондықтан жобаны бір азаматқа берген едім. Осыдан бірнеше жыл бұрын жұмыс басталғанмен, аяғына жеткізілген жоқ. Ең басты күрделі құрылыс жұмысы қолға алынбай тұр.
Осы кезге дейін көлге баратын тас жол болған жоқ еді. Қазіргі облыс әкімі Алтай Көлгіновтің тікелей басшылығы арқасында тас жол салынды.
Ал Шалқардың қазіргі жағдайы көңіл толатындай күйде емес. Жаз бойы батыс өңірінің азаматтары, сондай-ақ Ресейдің көршілес облыстарынан да адамдар келіп, Шалқарда демалып жүр. Көлді жағалай кәдімгі киіз үйлер орнатылған. Төңірегіне жасыл желек егілмегесін, құм басып барады. Бірнеше шақырым жол жүріп келген демалушылар мен туристер үшін лайықты жағдай жасалмаған. Құм-топырақ киіз үйдің ішіне де кіріп кетеді. Көл жағасының тазалығы сын көтермейді. Айдалада тұрған ағаштан жасалған әжетханалар бар, олардың санитарлық жағдайын айтудың өзі артық! Көлдің жағасына тікен шөптер, ошаған өсіп кеткен. Жалаң аяқ жүрген адамның табанына кіріп, мазасын алады. Көлге серуендеуге арналған жүзу құралдары, демалушылар үшін қоғамдық тамақтандыру, сауда нүктелері де жоқтың қасы. Адамдар дәрі-дәрмек немесе тамақ алу үшін көлге 1,5 шақырым жердегі Сарыөмір ауылына барады. Бұл да ақылға сыйымсыз. Бір сөзбен айтсақ, Шалқар көлінің табиғи байлығын жабайы түрде пайдаланып келеміз. Бізге жабайы ұйымдастырылған жер емес, заманауи талаптарға сай демалыс орны керек!
Негізінен біздің жобамыз бойынша, көлді жағалай заманауи қонақүйлер және басқа да нысандар салынуы қажет. Салқын және ыстық су жүйелері, кәріз құбырлары міндетті түрде болуы тиіс. Қайықтар мен катамарандар жүзетін және тоқтайтын орын да болуы керек. Көлдің төңірегін көгалдандыру да басты мәселенің бірі деп ойлаймын. Ол да біздің жобада қамтылған. Көлден 15 шақырым жерде тұщы су бар, соны тартып әкелген жөн. Тіпті күндердің күнінде ұшақтар қонатын әуежай мен ұшу-қону алаңдарын жасау керек.
Соның бәрі дұрыс жолға қойылса, туризм дегеніңіз пайда әкелетін сала. Жылдың төрт мезгілінде де адамдар келуі үшін демалыс үйлері лайықты қызмет көрсетуі керек. Айталық жазда суға түсіп демалуға болады. Қыста келушілер шанамен, шаңғымен сырғанап, көңіл көтерер еді. Ал балық аулайтындар үшін арнайы орындар қарастырылуы керек. Олар жазда да, қыста да келіп, тынығуына мүмкіндік бар және балық аулаудан жарыстар өткізуге болады.
Бір жақсы жаңалығымыз, осыдан бірнеше ай бұрын Батыс Қазақстан облысының әкімі Алтай Көлгіновтің жеке қабылдауында болып, аталған жобамызды өңір басшысына өз қолымызбен тапсырдық. Ол үлкен мән беріп отыр. Бірден бірінші орынбасары Игорь Стексовты шақырып алып, жобаны қалай жүзеге асырудың жолдарын қарастыру жөнінде тапсырма берді.
Осы орайда, көлдің суын тиісті деңгейде ұстау үшін шешімін табуға тиісті мәселелер бар. 1980 жылдары облысты Мұстахым Ықсанов басқарып тұрған уақытта Шалқарға су жеткізу үшін Жайық өзенінен канал тартылды. Ол аздап жұмыс істеді де, 1990 жылдардағы тоқырау тұсында тұрып қалды. Қазір облыс басшысының тапсырмасы бойынша сол каналды қайтадан жандандыру жұмысы қолға алынуда. Бірақ бүгінгі таңда оның пайдасы да мардымсыз болмақ. Онымен Шалқарға су барып жарытпайды. Сондықтан бұл бағытта да жан-жақты зерттеу жүргізіп барып, суды пластикалық құбырмен жеткізу жағын қарастырған абзал болар еді. Бұл мәселені дұрыс ойластырып шешсе, сол маңайдағы ауыл шаруашылығына қажетті су да, көлге керек су да табылады.
Көл негізінен көктемдегі қар суымен толығып тұрады. Сондай-ақ Шыңғырлау ауданының кішкентай тауларынан ағатын Шолақ Аңқаты, Есен Аңқаты деген өзендер бар. Соңғы жылдары олардың да суы жетпейді. Сол өзендердің де түбін тазартып, Шалқарға су жеткізетіндей жобаларды іске асыру қажет-ақ. Бұл іс жан-жақты ғылыми түрде қолға алынуы керек. Өйткені Шалқар көлінің экологиялық жағдайы – облыстық дәрежедегі емес, республикалық деңгейдегі мәселе! Оған ерекше мән берілгені жөн.
Ғазиз ХАЙМУЛДИН,
еңбек ардагері, Батыс Қазақстан облыстық экологиялық ұйымдар қауымдастығының төрағасы
Орал
