Оэнің үйі де өзі сияқты жайлы, күй талғамайды. Уақытының көп бөлігі өтетін қонақ бөлмесіндегі үстелінің үстінде қолжазбалары, джаз бен классикалық музыкалар жазылған дисктер жатыр. Дизайнын әйелі Юкари жасаған батыс үлгісіндегі үйі Токио маңындағы бір кездері Акира Куросава мен Тосиро Мифунэ тұрған қалашықта.
Әңгіме барысында Оэ жапон тілінен ағылшын тіліне, кейде тіпті, французшаға оңай ауысып отырады. Бір сұрағыма жауап беруі үшін өз өмірі туралы жазылған басқа автордың еңбегіне сүйенді. Мен бұны кей сәттерді еске түсіруі қиын болғандықтан естеді ме екен деп сұрағанымда, таңырқай қарап: «Жоқ, бұл өзімді тану үшін керек. Кэнзабуро Оэ Кэнзабуро Оэні танығысы келеді. Іздейді. Мен өзімді осы кітап арқылы табамын» деді.
– Бұрынырақта, өз карьераңызда көп адамдардан сұхбат алдыңыз. Кейіпкерлеріңізді жақсы сөйлете аласыз ба?
– Жоқ, жоқ, тағыда жоқ. Жақсы сұхбатта адам өмірі айтпаған нәрсесінен де артық дүние айтылады. Менде жақсы сұхбат алатын қасиет бар деп ойламаймын, өйткені кейіпкерімнің сөзінен жаңа дүние табу өмірі бұйырмапты.
1960 жылы Мао қабылдаған бес жапон жазушысының қатарында болдым. Біз америка-жопон қауіпсіздік келісіміне қарсы қозғалыстың өкілдері ретінде барған едік. Араларында ең жасы – менмін. Тым кеш, түнгі бір шамасында жолықтық. Бізді қараңғы баққа әкелді. Қараңғылығы соншалықты жанымыздағы ақтамақгүлдің исін сезгенімізбен, көре алмайтындай еді. «Гүлдің исін ала жүріп отырсақ, Маоға жетеміз» деп қалжыңдадық. Сұрақ қоюға рұқсат етілмеді, премьер Чжоу Энлай арқылы тілдесіп отырдық. Мао өз кітабынан көп мысалдар келтіріп отырды. Іш пыстырарлық жүздесу болды. Қалың қораптағы темекісін қайта-қайта будақтатып отырды. Чжоу сөйлесіп отырып, Маоның темекі қорабын сырғытып итерсе, ол қайтадан орнына әкелетін. Келер жылы мен Сартрдан сұхбат алдым. Парижде тұңғыш болуым еді. Сен-жермен-де-Преден кішкентай бөлме жалдадым. Мен алғаш естіген дауыс сыртта митингке шыққандардың «Алжирге бейбітшілік!» деген айғайлары болды. Менің өмірімде Сартрдың орны ерекше еді. Мао сияқты бұрын жарияланып кеткен «Экзистенциализм, бұл – гуманизм», я «Ситуация» еңбектеріндегі ойларын қайталаумен болды. Мен сөзін жазып алуды доғара қойдым. Жәй ғана кітабының атын түртіп алдым. Ол ядролық қаруға адамдар қарсы шығу керек дейтін, бірақ өзі Қытайдың ядролық қарулануын қолдайтын. Мен ешкім ядролық қаруға қол жеткізбеуі керек деп қатты қарсы болдым, бірақ Сартрды ойынан айныта алғам жоқ. Оның бар айтқаны: «келесі сұрақ» деу болды.
– Курт Воннегуттан жапон телевизиясы үшін сұхбат алмап па едіңіз?!
– Иә, ол 1984 жылы ПЕН-конференцияға қатысу үшін Жапонияға келген, бірақ ол сұхбаттан гөрі екі жазушының шығармашылық кездесуіндей өтті. Воннегут ойшыл, терең идеяларды воннегуттік юмормен жеткізетін. Бірақ оған да маңызды ештеңе айтқыза алмадым. Оған қарағанда жазушылармен жазысқан хаттарым мен үшін жетістік болды. Өйткені олар онда жеке пікірлерін жасырмайтын. Ноам Хомский бірде бала күнінде жазғы лагерьде жүргенде АҚШ ядролық бомба тастап, жеңістерін тойлағалы жатқандары туралы ақпарат келген оқиғаны айтып берді. Жеңісті атап өту үшін лагердегілер кешке от жағады. Бірақ Хомский орманға қашып кетіп, түнді жалғыз өзі өткізеді. Мен Хомскийді ертеден құрметтейтінмін, бірақ мына оқиғасын айтып бергенде одан ары құрметтей түстім.
– Жас күніңізде өзіңізді анархистпін дегенсіз. Әлі сол ойдасыз ба?
– Табиғатымда солай. Курт Воннегут бірде Иса пайғамбарды құрметтейтін агностик екенін айтып еді. Мен – демократияны жақсы көретін анархистпін.
– Саяси белсенділігіңіз сізге кедергі келтірген жоқ па?
– Дәл қазір мені «Окинава жазбаларындағы» жала үшін» деп сотқа берді. Екінші дүниежүзілік соғыс туралы ең маңызды естелігім – ядролық қаруды қолдану мен Окинавадағы 1945 жылғы жаппай суицид. Біріншісі туралы «Хиросима жазбаларында» айттым, екіншісі – «Окинава жазбаларында». Окинава үшін шайқаста жапон әскерилері екі аралдың тұрғындарына өздерін өлтіру туралы бұйрық береді. Тұрғындарға «америкалықтар озбыр, әйелдерді зорлап, еркектерді өлтіреді, оданша өздеріңе өздерің қол жұмсаңдар» деген. Әр отбасыға екі гранатадан берген. Америка әскері кеп қонған күні бес жүзден астам адам өздерін жарған. Кәрілер жастарды, еркектер әйелдерді өлтірген.
Мен аралдарды қорғаушы әскердің басшылығы осы трагедияға жауап беру керек дедім. «Окинава жазбалары» қырық жыл бұрын шыққан, он жыл бұрын ұлтшылдар бас көтеріп, тарих оқулықтарындағы Жапонияның Азиядағы қатыгездіктерін жойып жатыр. Мысалы, Нанкиндегі қырғын мен Окинавадағы оқиға. Консервативтер менің соңыма түсті. Олар аралдағы адамдар таза патриоттық сезім мен императорға деген құрметтен өлді дейді.
– 1994 жылы мәдениет Орденінен бас тартуыңыз императорға бағынудан бас тартқаныңыз сияқты тиімді болды деп ойлайсыз ба?
– Менің жауларымның, фундаментальды мағынасындағы жау, жапон мәдениеті мен қоғамының шеңберінде қандай форма қолданғандарын білуге тиімді болды. Ал сыйлықтарға байланысты болашақта бас тартуларым үшін тиімсіз болды.
– «Хиросима жазбалары» мен «Жеке тәжірибе» кітаптарыңыз бір мезгілде шықты. Сіз үшін қайсы маңызды?
– «Жеке тәжірибеге» қарағанда «Хиросима жазбаларында» аса маңызды тақырыптар қозғалады. Тақырыптың өзінен аңғаратындай бірінші кітап тікелей өз өміріме қатысты, ойдан шығарылса да. Жұрт мені бір нәрсені ылғи жаза береді, өзінің ұлы Хикари мен Хиросима туралы деп айыптайды. Мен жабырқаулы адаммын. Көп оқимын, көп мәселе қызықтырады, бірақ Хикари мен Хиросима туралы жазамын. Хиросима қайғысын мен жақсы білемін, тірі қалғандардан сұхбат та алғам.
– Саяси көзқарасыңызды кітаптарыңызда айтуға тырысасыз ба?
– Романдарым арқылы лекция оқып, сабақ үйреткім келмейді. Ал демократия туралы эсселерімді жұрт білсе екен деп жазамын. Мен кішкентай демократпын. Өткенді түсінуге тырыстым: соғысты, демократияны. Ядролық қарулану мен үшін аса маңызды болды. Оған қол жеткізгісі келетіндердің бәріне қарсы болдым. Позициям өзімнің өзгермегенім сияқты сол қалпында тұр.
1960 жылдардағы көзқарасым соншалықты өзгере қойған да жоқ. Әкемнің замандастары мені демократияға ұмтылған есалаң ретінде білді. Замандастарым демократияға көңілім толғаны үшін, іс-әрекетсіз деп сөкті. Ал жас ұрпақ демократияны, соғыстан кейінгі жылдарды мүлде білмейді. Олар Т. С. Элиотпен келісулері керек. Ол: «Маған кәрі адамдардың даналығын тыңдауға мүмкіндік бермеңдер» деген. Элиот тыныш адам болды, бірақ мен ондай емеспін, тым болмаса ондай болмауға тырысамын.
– Шығармашылыққа байланысты қандай ұстанымдарыңыз бар?
– Мен қайта-қайта көшіріп жазатын жазушымын. Әр жазғанымды ылғи түзеп отырамын. Егер менің бір қолжазбамды көрсеңіз, көп түзейтінімді байқар едіңіз. Сол себепті менің әдеби әдістерімнің бірі – «өзгертулермен көшіріп жазу». Әр жаңа шығармамды бұрынғы тақырыптарыма жаңа қырынан келуден бастаймын. Бұл – бұрынғы жазуыңмен қайта ұстасқанмен тең. Солай қайта-қайта жаңа қырынан келе берсеңіз, ол мүлде басқа шығарма болып шығады.
Бұндай әдіс романист үшін өте маңызды. Эдвард Сэд «Музыкалық кемелдік» деген тамаша кітап жазды. Ол кітабында Бах, Бетховен, Брамс сияқты композиторлардың шығармалары арқылы кемелдікті зерттеді. Өздерін кемелдендіру арқылы бұл тұлғалар жаңа көкжиектер ашқан ғой.
– Осы «қайта көшіріп жазу», яғни, кемелдендіру артық боп кеткен кезді қалай анықтайсыз?
– Бұл – мәселе. Мен кемелдендірген сайын, оқырмандарым азайды. Менің стилім күрделі, шым-шытырық болып барады. Шығармаларымды жаңа деңгейге көтеріп, өзгерту керек болды. Бірақ он бес жыл бұрын кемелдендіру романист үшін дұрыс жол ма деп ойландым. Фундаментальды көзқарас тұрғысынан келсеңіз, жақсы автордың «мені», сезім стилі болады. Бұндай табиғи, терең үн оның тырнақалды шығармаларында да сезіледі. Жазушы сол алғашқы туындысын кемелдендірген сайын даусы айқын, анық болады. 1996-97 жылдары Принстон университетінде сабақ беріп жүргенімде қолыма Марк Твеннің «Гекльберии Финінің» қолжазбасы түсті. Алғашқы жүз бетін оқыған соң-ақ о бастан Марк Твеннің өз стильі болғанына көзім жетті. Тіпті, ол сынған ағылшын тілінде жазса да, музыкасын жоғалтпайды. Бұл жақсы жазушыға кемелдену табиғи жолмен келетінін көрсетеді. Мықты қаламгер өз даусын жоғалтуға тырыспайды, бірақ мен одан қашқым келді.
– Сізге өз даусыңыздан қашудың не керегі болды?
– Жапон тілінде жаңа әдеби стиль жасағым келді. Жүз жиырма жыл бұрын басталған заманауи жапон әдебиетіндегі стиль ұғымы кемел әдебиет дегенмен қатысы болмады. Егер Танидзаки мен Кавабатаның прозасын қарасаңыз, олардың классикалық әдебиеттің жолымен жүргенін көресіз. Олардың стилі жапон прозасының анық үлгісі, әдебиетіміздің алтын ғасырымен, танка мен хайку дәстүрімен байланысты. Мен бұл дәстүрді құрметтеймін. Бірақ басқаша жазғым келді.
Алғашқы романымды жазған кезде француз әдебиетінің оқып жүрген жиырма екі жастағы екінші курс студенті едім. Жапонша жазып жүрсем де, француз, ағылшын романдары мен поэзиясын ерекше жақсы көрдім. Гаскар, Сартр, Оден, Элиот. Жапон әдебиетін ылғи осы екі елдің әдебиетімен салыстырар едім. Француз, ағылшын әдебиетін күніне сегіз сағат оқып, екі сағат жапонша жазып жүрдім. Өзім жазып отырған дүниені француз жазушысы қалай жазар еді, ағылшын жазушысы қалай жазар еді деп ойлайтынмын. Шет тілінде оқып, жапонша жазып көпір тұрғызғым келді. Бірақ шығармаларым күрделене берді, күрделене берді.
Алпыс жасқа келген кезде таңдаған әдісім, жазу туралы ойым қате шығар деп көп ойлана бастадым. Әзірге дейін мәтіндерімді кемелдендіруден танған жоқпын, бірақ бұл екінші стадия, енді мен жазғандарымның түсінікті, қарапайым вариантын көшіріп жазамын. Мен Селин сияқты екі стильде де жаза алатын жазушыларды құрметтеймін. Ол күрделі де, анық та жазады.
Жаңа стильді «псевдожұп» туралы трилогиямда («Подменыш», «Жүзі мұңлы бала», «Қош бол, кітап») пайдаландым. Анық стильде жазылған «О, жаңа дәуірдің жастары, ояныңдар!» деген кітабым бар. Бірақ ол ерте кездегі әңгімелер жинағы еді. Бұл жинағымда өзімнің анық «менімнің» даусын естігім келді. Бірақ сыншылар әлі күнге мені күрделі сөйлемдерім мен шым-шытырық құрылымдарым үшін жазғырып жүр.
– Неге трилогияңыз «псевдожұптар» туралы?
– Ер мен әйел – нағыз жұп, бірақ мен «псевдожұптар» туралы жаздым. Тіпті, алғашқы толыққанды романымда («Вырывай ростки, истребляй детеньшей») әңгімелеуші мен кіші інісі псевдожұп. Барлық шығармаларымда осындай қарым-қатынастағы сирек кейіпкерлерді суреттейтінімді сеземін.
– Кейбір романдарыңызда интеллектуалды жоба жасаған сияқтысыз, әдетте әңгіме ақын туралы болады, өлеңдерін оқисыз, кітаптарыңызға кіргізесіз. «О, жаңа дәуірдің жастары, ояныңдарда» – Блейк, «Кульбитте» – Р. С. Томас, «Аспан жаңғырығында» – Ким Джи Ха. Сонда мақсатыңыз не?
– Романдарымның идеясы оқыған кейбір ақындарымның, философтарымның идеяларымен тығыз байланысты. Бұл әдіс өзім маңызды деп таныған жазушылар туралы айтуыма мүмкіндік берді.
20-30 жасымда ұстазым Кадзуо Ватанбе қазір әдебиеттің мұғалімі, білгірі болудан гөрі өзіңнің оқығаның маңызды деген пікір айтып еді. Егер бір шығарма бастасам, тақырыбым туралы жазылған барлық мақаланы, ғылыми еңбектерді оқимын. Ақын-жазушы, философтарды бес жыл, бөлек тақырыпты үш жыл зерттеп жүремін.
Егер басқа тілде бірнәрсе оқысам, мысалы Элиоттың «Төрт квартетін», бірінші үш айында «Ист Коукер» сияқты бөлімін қайта-қайта есте қалғанша оқимын. Одан кейін жапон тіліндегі аудармасын оқимын. Сосын екі нұсқасын салыстырып, қайта зерделеп шығамын, сол кезде ортасынан Элиот шығады.
– Еңбектеріңізге академиялық зерттеулер мен тоериялық әдебиеттерді қосатыныңыз қызық. Америкада әдеби сын мен шығармашылық көбіне қабыспайды ғой.
– Мен ғалымдарды бәрінен қатты құрметтеймін. Олардың еңбегі белгілі бір ортада болса да, олар шын мәніндегі шығармашылық иелерінің болмысын ашуға үлкен еңбек сіңіреді.
Блейк, Йитс, Данте туралы ғылыми еңбектерді оқығанда түгел қамтуға тырысамын, ғалымдардың бір-бірінен айырмашылығын іздеймін. Сол кезде пайда табамын. Әр жылдары Данте туралы ғылыми жинақтар шығып жатады. Әр автордың өз көзқарасы, әдісі бар. Сол ғалымдардың өздерін жылдап зерттеймін.
– Кімді зерттеп оқу керегін қалай таңдайсыз?
– Кейде оқып жатқан еңбектеріме байланысты табиғи жолмен таңдалады. Блейк мен Йитске, ол Дантеге әкелді. Кейде кездейсоқ таңдалады.Ұлыбританияда кітапты қолдау труппасында болып, Уэльске тоқтадық. Үш күнде оқитын кітабым таусылды. Жергілікті кітап дүкеніне барып, кітап сатушыдан ағылшынша оқитын бір кітап ұсынуын сұрадым. Жергілікті бір ақынының кітабын беріп, кітаптың жақсы өтпегенін де ескертті. Ол ақын Р. С. Томас болып шықты да, оның барлық кітабын сатып алдым. Томасты оқыған кезімде, өмірімнің сол кезеңіндегі маңызды ақындардың бірі екенін түсіндім. Вальтер Бенджамин екеуі әртүрлі ақындар болса да, ортақ дүниелері бар екен. Екеуі де реал мен мистиканың шекарасына қызығады. Осы кезде біздің арамызда шығармашылық «байланыс» пайда болды.
– Көп уақытыңызды қонақ үйде кітап оқумен өткізетін сияқтысыз?
– Иә, солай. Келген жерімнің қонақжайлығына назар аударамын, бірақ тамақтарын қызықтамаймын. Мен ішуді ұнатамын, бірақ барларға бармаймын, себебі төлбелесіп кетемін.
– Не үшін?
– Жапонияда императорды оқитын интеллектуалды көргенде қаным қайнайды. Дер кезінде ұстасып, төбелесіп кеткім келеді. Әрине, ондай кез мас болған кезде ғана болады.
– Әлемді шарлаған ұнай ма?
– Кітаптарды жазылған жеріне барып оқу ләззат сыйлайды. Достоевскийді Петерборда, Беккет пен Джойсты Дублинде оқығанға не жетсін.
– Қазір не зерттеп жүрсіз?
– Дәл қазір Йитстің 1929-1939 жылдары жазылған соңғы поэмаларын оқып жүрмін. Ол 73 жасында дүниеден озған, менің жасымда (Оэ ол кезде – 72 жаста) қандай болды екен, соны білгім келеді. Менде 71 жасында жазған «Акр травы» деген сүйікті өлеңі бар. Мен оны содан алыстамақ болып қайта-қайта оқыдым. Менің келесі романым идеялары көп, жасы келген адамдар туралы болады. Арасында жазушылары да, саясаткерлері де бар.
Менің жасымда елігетін ештеңе жоқ. Бірақ менде Йитс «кәрінің құтыруы» деп атаған нәрсе бар. Йитс біртүрлі әрекеттерге баратын адам болмаған, бірақ қартайғанда Ницшені қайта оқыған. Ол Платонға сілтеме жасаған. Ежелгі Грекияның қызықтарының бәрі құтыру мен есалаңдықпен байланысты.
Ертеңгі екі сағатымды Ницшені оқуға арнаймын, кәрінің құтыруына басқаша қарап көремін. Бірақ оны Йитсті ойлап отырып оқимын.
– Сол жазушылардың көзімен қарасаңыз өмір сіз суреттеп отырғандай ма? Ал сіздің оқырмандарыңыз әлемге сізше қарай ала ма?
– Йитс, Оден, Р. С. Томас шығармалары баурап алған кезде, әлемді соларша көремін. Бірақ сіз өмірге романисттің көзімен қарай аласыз деп ойламаймын. Романист қарапайым. Ақындар ерекше.
– Харуки Мураками, Банана Есимото сияқты жазушыларды бәсекелес көресіз бе?
– Мураками қарапайым, түсінікті жапон стилінде жазады. Шет тіліне көп аударылған, Америкада, Англияда, Қытайда оқырмандары көп. Әлем әдебиетінің сахнасынан өз орнын нық алды, бұл Юкио Мисима екеуіміздің қолымыздан келмеген. Бұндай оқиға жапон әдебиетінде тұңғыш. Мені оқырмандар оқыды, бірақ екі шоқып, бір қарады. Тіпті, жапон оқырмандарының жүрегінен ойып орын ала алдым ба, білмеймін. Бұл бәсеке емес, бірақ шығармаларымның ағылшын, француз, неміс тілдеріне аударылып, аудиториямның кеңігенін мен де қалаймын. Елдің бәріне ұнайтын дүние жазғым келмейді, бірақ адамдардың жүрегіне жол тапсам деймін. Маған әсер еткен әдебиет туралы ойларымды жеткізгім келеді. Бар өмірін оқуға арнаған адам ретіне шығармашылығы адамзат үшін маңызды деп таныған қаламгер туралы айтсам деймін... Ең бірінші Эдвард Сэдті, әсіресе, соңғы кітабын айтар едім. Егер бір жерде сөз тыңдамай отырсам, ол кезде Сэд туралы ойлап отыр деп біліңіз. Оның идеялары шығармашылығымның негізгі бөлігін алады. Шығармалары арқылы жапон тілінде жаңаша айтуды, жапонша өзгеше ойлауды үйрендім. Жеке басын да қатты құрметтеймін.
– Мисима екеуіңіздің қарым-қатынастарыңыз қиын болды ғой.
– Ол мені жек көрді. «Он жеті жасарды» жариялаған кезімде, кітапты ұнатқаны туралы маған хат жазды. Кітап оң қанатты жақтайтын студент туралы еді. Мисима мені синтоизмді, ұлтшылдықты, императорға табынуды жақтайды деп ойласа керек. Бірақ терроризмді мадақтайтын ниетім болған емес. Үйін тастап, қоғамнан бөлініп, террористерге қосылып кеткен жас адамды түсінуге тырысқам. Әлі күнге соны ойлаймын.
Таңдамалы хаттары жинақталған кітабында жарияланған басқа хатында түрім жаман болғандықтан таңданысын тудырғанымды жазыпты. Әдетте адамдар жеке басты қорлайтын ондай сөздерін жарияламайды. Мысалы, Набоковтың ондай хаттары екі жақ дүниеден озғанша жарияланған жоқ. Бірақ Мисима баспалар үшін авторитет болды, не жариялағысы келсе де, шектеу болған жоқ.
– Бірде Мисиманың әйелін балағаттағаныңыз рас па?
– Ойдан шығарылған сөз. Джон Натан «Научи нас перерасти наше безумие» кітабыма жазған кіріспесінде соны жазыпты. Мисима маған шу шығарғыш жас жазушының бейнесін таңғысы келді. Ол екеуіміз екі рет баспа мерекелерінде кездестік, ол жерде ішетін, мас болатын қыздар болды. Жазушы ондай жерге әйелін әкелмейді. Мисима сол кездің маңдай алды жазушысы болды. Менің ондай сөз айтуым мүмкін емес еді. Джон Натан айтқандай, мен ол сөзді Норман Мейлерден естідім. Ондай сөзді мен бұрыннан білетінмін, себебі америкалық әскерилердің жанында өстім ғой. Олар сол сөзбен жапон қыздарын марапаттайтын. Оның үстіне мен біреуді жек көрсем де, ешқашан әйеліне тіл тигізбейтін едім. Өзіне тіке айтам. Джон Натанды сол үшін кешірмедім, бірақ оның аудармасы маған ұнайды.
– Натан бірнеше кітабыңызды аударды. Жазушы стилі аударылуы мүмкін бе?
– Осы уақытқа дейін барлық аудармалар ұнайтын. Әр аудармашының өз даусы бар, бірақ олар менің ойымды сәтті жеткізген деп ойлаймын. Натанның аудармалары ұнайды, бірақ французшаға аударылғандары – үздік.
– Оқырман ретінде ол тілдерді қаншалықты түсінесіз?
– Ағылшын, француз тілдерінде шетел азаматы ретінде оқимын. Итальянша оқу көп уақытымды алады, бірақ мәтіндегі автор даусын ұстай алғанымды сеземін. Италияда болғанымда, радиоға сұхбат бердім. Менен Данте туралы сұрады. «Құдіретті комедия» әлемді құтқаратынына әлі сенемін. Сұхбат алушы: «Жапон тілі Данте тіліндегі музыканы жеткізе алмайды» деді. Мен: «Солай шығар, бірақ Данте музыкасының аспектілерін түсінемін» деп жауап бердім. Көңілі түсіп кетті, сенбеді. Сосын Дантені оқуымды сұрады. Он бес тармақ оқып едім, тоқтатты да: «Бұл итальянша емес, бірақ итальянша деп ойлайтыныңызға сенімдімін» деді.
– Көп жазушылар жалғыздықта жазғанды ұнатады, бірақ сіз суреттейтін жазушылар диванда жатып та, қонақ бөлмеде жүріп те жаза береді. Сіз қалай жазасыз?
– Жұмыс істеу үшін маған жалғыздықтың қажеті жоқ. Роман жазғанда, я кітап оқығанда отбасымнан алыстамаймын. Әдетте қонақ бөлмеде, Хикари музыка тыңдап отырғанда жазамын. Әйелім мен Хикари жанымда отырса да, жаза беремін. Себебі жазғанымды көп түзеймін. Роман әрқашан менің қайта жазғанымды қалап тұратынын білемін. Алғаш қағазға түсіргенде, «өзім жазбаймын». Екінші рет түзеткенде мәтінмен тікелей байланыста боламын, бөлектенудің де қажеті болмайды.
Екінші қабатта кабинетім бар. Бірақ ол бөлмеге сирек кіремін. Көбіне романым аяқталып, соңғы нүктені қоятын кезде, бар зейінімді салу үшін сонда барамын.
– Эсселеріңіздің бірінде әңгімелесуге болатын үш түрлі адам бар дейсіз. Олар: әртүрлі нәрсе туралы көп білетін, әлемді аралаған және тағдыры ерекше адамдар. Сіз қайсына жатасыз?
– Менің талантты, сыншы досым бар, соның айтуынша менімен сөйлесу мүмкін емес. «Оэ жанындағылар не айтып жатқанын тыңдамайды. Өзінің басындағы дүниелерді айтып отырады» дейді. Мен олай ойламаймын, мені тыңдау да қызық емес. Ерекше ештеңе де көргем жоқ. Үлкен күйзеліс те болмады. Тек пайдасыз сезімдерді көп кештім. Мен азғантай тәжірибеме сүйеніп жазамын, соны қалай кемелдендіру керек, соған қайғырам.
– Сіздің көп кітабыңыз жеке тәжірибеңізге сүйеніп жазылған. Романдарыңызды жапон эго-әдебиеті дәстүрінің бір бөлігі деп есептейсіз бе?
– Эго-әдебиет көрнекті шығармалармен ерекшеленеді. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жазған Хомэй Ивано – менің сүйікті жазушыларымның бірі. Бірақ эго-әдебиет күнделікті қалыпты тіршілікті бұзатын цунами, жер сілкінісі, ананың өлімі сияқты. Ол ешқашан қоғамдағы жеке адамның мәселесін көтермейді. Рас, менің шығармаларым жеке тәжірибеме негізделген, бірақ мен әлеуметтік сұрақтарға жауап іздеймін.
Диккенс пен Бальзак әлем туралы объективті жазды. Олар кеңінен ойлады. Мен әлем туралы өз көзқарасымды жазғандықтан, алдымен дауысты тауып, оқиғаны қалай айтарымды ойластырамын. Кейіпкер кейін пайда болады.
– Өткен өміріңізге қарап, дұрыс жол таңдадым деп ойлайсыз ба?
– Өмірім үйде, әйелім жасаған тамақты жеумен, музыка тыңдап, Хикаридың жанында болуымен өтті. Жақсы, қызық жолды таңдадым деп ойлаймын. Әр күні оқитын кітабым таусылмасын деп ояндым. Өмір бойы солай болды.
Ажал кітабым жазылып біткенде келсе деп армандаймын. Романист Нацумэ Сосэки өте қысқа уақыт жазды, 1905-1916 жылдары. Тура өлерінің алдында үлкен оқиға болды. «Егер қазір өлсем, қиын болады» деді. Ешқашан өлемін деп ойламайтын еді. Жапонияда бір жазушы шығармасын аяқтамай өлсе, оны біреу жариялайды. Мен қайта басып шығаратын және енді басылмай-ақ қойса екен дейтін кітаптарды таңдағым келеді.
– Барлық жазушылар осылай дейді, бірақ өздері оны қаламайды?
– Шын мәніндегі ұлы жазушылардың жарияланбаған дүниелерінің ішінде құнды шығарма жүруі мүмкін. Менің жағдайымда олай емес, тіпті, жарияланған кітабымның өзі аяқталмаған болуы ықтимал. Қайта жазуым қажет, онсыз олар менің кітабым емес.
– Сіздің ойыңызша қай кітабыңыз жемісті?
– «1860 жылғы футбол». Жас кезімдегі шығармам, кемшіліктері көзге көрініп-ақ тұр. Соған қарамастан, үздік кітабым деп ойлаймын.
– Нобель сыйлығын алғаныңызда отбасыңыз қалай қабылдады?
– Отбасымның маған қарым-қатынасы түк өзгерген жоқ. Үйде кітап оқып отыр едім. Хикари музыка тыңдап жатты. Токио университетінде биохимик мамандығында оқитын ұлым мен София университетінде оқитын қызым асханада болатын. Олар сыйлықты маған береді деп те күтпеген. Кешкі тоғыз шамасында телефон шырылдады. Хикаридің сүйікті істерінің бірі – телефонға жауап беру. «Сәлеметсіз бе, қалыңыз қалай?» деп французша, ағылшынша, немісше, қытайша, орысша, корейше айта береді. Тұтқаны алды да ағылшынша «жоқ» деді. Тағы «Жоқ» деді. Сосын телефонды маған берді. Швед Академиясының Нобель комитетінен екен. «Сіз Кэнзабуросыз ба?» деді. «Егер Хикари менің атымнан Нобель сыйлығынан бас тартса, мен кешірім сұраймын, сыйлықты қабылдаймын» дедім. Телефонды қойып, үстелге кеп, Нобель сыйлығын алғанымды айттым. Әйелім: «Шын ба?» деді.
– Оның бар айтқаны осы ғана ма?
– Иә, ал екі балам үндеместен өз бөлмелеріне кетті. Хикари музыкасын тыңдап отыра берді. Олармен ешқашан Нобель сыйлығы туралы сөйлескен емеспін.
– Олардың реакциясына ренжіген жоқсыз ба?
– Орныма барып, ары қарай кітабымды оқи бердім, бірақ барлық отбасы осылай қабылдар ма еді деп көп ойладым. Кейін телефон тағы шырылдады. Бес сағат бойы телефонға тыным болмады. Танитын, танымайтын адамдар құттықтап жатты.
«Paris review» журналына берген сұхбатын ықшамдап аударған
Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ
