Балуандық өнерде біздің елде мықты бапкерлік мектеп те, жеңіспен өрілген бай дәстүр де бар. Жерлестеріміз көптеген дүбірлі додада жасындай жарқылдап, жеңіс тұғырына көтерілгенде барша қазақстандық жанкүйерлер қуаныш пен шаттыққа бөленді. Десек те «әттеген-ай» деген тұстарымыз да жоқ емес. Атап айтсақ, күрестің үш түрінен үздіксіз өтіп тұратын әлем чемпионатында Қазақ елінің әнұраны шырқалмағанына табаны күректей 19 жыл болған екен. Соңғы рет 1999 жылы Грекияның астанасы – Афиныда жалауы желбіреген жарыста 63 кило салмақ дәрежесінде күш сынасқан грек-рим күресінің хас шебері Мкхитар Манукян барлық қарсыласын қапы қалдырып, алтын медальді мойнына ілді. Содан бергі уақытта біздің балуандарға бас жүлде бұйырған емес...
Өткенге зер салсақ, тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде отандық грек-рим күресі шеберлері әлем чемпионаттарында 21 мәрте жеңіс тұғырына көтерілді. Тарқатып айтсақ, 5 алтын, 7 күміс және 9 қола медальді олжалады. Алғашқы медальді Дәулет Тұрлыханов жеңіп алды. 1993 жылы Стокгольмде өткен жарыстың финалында даңқты балуанымыз түркиялық Хамза Ерліқайға есе жіберіп, екінші орынға тұрақтады. 1994 жылы Тампереде Юрий Мельниченкоға тең келер ешкім табылмады. Финалда ол ресейлік Александр Игнатенконың күл-талқанын шығарды. 1995 жылы Прагада ұйымдастырылған додада Юрий Мельниченко мен Бақтияр Байсейітов күміспен күптелді. Шешуші тұста Мельниченко америкалық Деннис Холдан ұтылса, Байсейітов франциялық Ивон Римерге жол берді. 1997 жылы Вроцлавта Юрий Мельниченко екінші мәрте жеңіс тұғырының ең биік сатысына көтерілді. Финалда жерлесіміз ресейлік Рафик Симонянды сан соқтырды. 1998 жылы Евледе Қазақстанның қос балуаны әлем чемпионы атанды. Олар – Мкхитар Манукян мен Бақтияр Байсейітов. Финалда Манукян түркиялық Шереф Ероғлыны жеңсе, Байсейітов кубалық Фелиберто Агилера Аскуяны ойсырата ұтты. 1999 жылы Афиныда қос жерлесіміз финалға дейін алқынбай жетті. Шешуші тұста Мкхитар Манукян өзінің сыралғы қарсыласы Шереф Ероғлыны еңсерсе, Юрий Мельниченко Оңтүстік Кореяның оғланы Ким Ин Соптың осал тұсын таба алмады. Міне, әлем чемпионатындағы соңғы алтынды дәл сол жарыста олжалаған едік.
2003, 2005, 2009 және 2010 жылдары өткен дүниежүзілік додаларда Қазақстанның балуандары тек қана қола медальді қанағат тұтты. Тарқатып айтсақ, Кретейде Георгий Цурцумия, Будапеште Ермек Көкетов, Хернингте Нұрбақыт Теңізбаев және Мәскеуде Алмат Кебісбаев пен Нұрмахан Тыналиев үшінші орынды иеленді. 2011 жылы Ыстамбұлдағы жарыстың финалында ирандық Омид Норузиден ұтылған Алмат Кебісбаев күміс алса, Нұрмахан Тыналиев қолаға қол созды. 2013 жылы Будапеште нар тұлғалы Нұрмахан Тыналиев тағы да үшінші сатыға табан тіреді. 2015 жылы Лас-Вегаста Алмат Кебісбаев пен Досжан Қартықов қола медальді мойындарына ілсе, 2017 жылы Парижде Мейрамбек Айнағұлов пен Демеу Жадыраев сынды қос қандасымыз алтын үшін таласты. Бірақ екеуі де шешуші тұста өз қарсыластарына жол беріп, күміс медальмен шектелді. Айнағұлов жапониялық Кенитро Фумитадан, ал Жадыраев германиялық Франк Штеблерден жеңілді.
1993-2017 жылдар аралығында Қазақстанның грек-рим күресі шеберлері 19 әлем чемпионатына қатысты. Өкінішке қарай, 2001 жылы Патрыда, 2002 жылы Мәскеуде, 2006 жылы Гуанжоуда, 2007 жылы Бакуде және 2014 жылы Ташкентте бірде-бір жүлдеге қол жеткізе алмадық. Сондай-ақ 2016 жылы Будапеште Олимпия ойындарының бағдарламасына енбеген екі салмақ дәрежесі бойынша әлем чемпионаты ұйымдастырылды. Бірақ бұл жарыста біздің жігіттердің бағы жанбады.
Қазақстанның еркін күрес шеберлері әлем чемпионаттарында 2 күміс пен 8 қола медальді еншіледі. Барлығы 10 жүлде. Қоржындағы қос күмістің қысқаша тарихы мынадай: 1995 жылы АҚШ-тың Атланта қаласында ұйымдастырылған жарыста Елмәди Жабырайылов финалға дейін жетіп, шешуші тұста америкалық Кевин Джонсоннан жеңілді. 2016 жылы Венгрияның астанасы – Будапеште олимпиадалық емес салмақ дәрежелері бойынша өткен әлем чемпионатында Нұрлан Бекжанов бірқатар белді балуандарды жолынан ығыстырып, финалда ресейлік Магомед Құрбанәлиевке есе жіберді.
Ал 1997 жылы Красноярскіде Мәулен Мамыров, 2003 жылы Нью-Йоркте Геннадий Лалиев, 2005 жылы Будапеште Магомед Круглиев, 2009 жылы Хернингте Леонид Спиридонов, 2010 жылы Мәскеуде Әбілхакім Шәпиев, 2011 жылы Ыстанбұлда Дәулет Ниязбеков пен Дәурен Жұмағазиев және 2017 жылы Парижде Ақжүрек Таңатаров қола медальға ие болды.
Отандық еркін күрес шеберлері 1993-2017 жылдар аралығында 20 мәрте жалауы желбіреген әлем чем-пионатына үздіксіз қатысып, 9 рет елге жүлделі оралды. Қалған 11 жарыста біздің жігіттер өз жанкүйерлерін жерге қаратты. Ал ең өкініштісі, осы спорт түрін серік еткен бірде-бір өреніміз төрткүл дүниенің мықтылары бас қосқан жарыста алтын тұғырға көтеріле алған жоқ.
Әйелдер күресінен әлем чемпионаты 1987 жылдан бері үздіксіз өтіп келе жатқанымен, спорттың бұл түрі Қазақстанға кешеуілдеп жетті. Соған қарамастан қысқа ғана мерзім аралығында біздің қыздар көптеген биік белестерді бағындырып үлгерді. Алғашқы жүлделерге 2007 жылы қол жеткіздік. Бакуде өткен айтулы додада Елена Шалыгина күміс алса, Ольга Смирнова мен Ольга Жәнібекова қола медальді иеленді. 2008 жылы Токиода Жұлдыз Ешімова екінші орынды еншіледі. 2009 жылы Хернингте Елена Шалыгина қоланы қоржынға салса, 2010 жылы Мәскеуде ол күміспен күптелді. 2011 жылы Ыстамбұлда Жұлдыз Ешімова үшінші тұғырға көтерілді. 2012 жылы Альбертада Гүзел Манюрова екінші сатыға жайғасты. 2013 жылы Будапеште Екатерина Ларионова қолаға қол созды. 2016 жылы Венгрияның бас шаһарында Айым Әбділдина үшінші орын алды.
Әйелдер күресінен өткен әлем чемпионатында Қазақстан құрама 4 күміс пен 6 қоланы иеленді. Барлығы – 10 жүлде. Спорттың бұл түрі бойынша да отандастарымыз әлі бірде-бір рет алтыннан алқа тағынған жоқ.
Соңғы әлем чемпионаты 2017 жылы Францияның астанасы – Парижде өтті. Грек-рим күресі шеберлері арасындағы сайыста Түркия мен Арменияның балуандары алымды көрінді. Бұл командалардың әрқайсысы қос алтыннан олжалады. Анадолы елінің өрендері арасынан Метехан Башар (85 кило) мен Рыза Каяалп (130 кило) және Қап тауы қырандары қатарынан Максим Манукян (80 кило) мен Артур Алексанян (98 кило) алдарына жан салмады. Сондай-ақ жапониялық Кэнитиро Фумита (59 кило), оңтүстіккореялық Рю Хан Су (66 кило), германиялық Франк Штеблер (71 кило) және сербиялық Виктор Немеш (75 кило) бас жүлдені олжалады.
Еркін күрестен өткен жарыста Грузия мен АҚШ құрамаларының қарқыны күшті болды. Грузиялықтардың қатарынан Зураб Якобишвили (65 кило) мен Гено Петриашвили (125 кило) және америкалықтардың арасынан Джордан Барроуз (74 кило) бен Карл Снайдер (97 кило) теңдессіз деп танылды. Жапониялық Юки Такахаси (57 кило), әзербайжандық Қажы Әлиев (61 кило), италиялық Франк Чамисо (70 кило) және ирандық Хасан Яздани де (86 кило) чемпиондық атаққа қол жеткізді.
Әйелдер арасында Жапония құрамасы ешкімге дес берген жоқ. Күншығыс елінің Юи Сусаки (48 кило), Харуна Окуно (55 кило), Рисако Каваи (60 кило) және Сара Досё (69 кило) сынды сұлулары алтыннан алға тағынса, өзге салмақ дәрежелерінде белоруссиялық Ванесса Колодинская (53 кило), америкалық Хелен Марулис (58 кило), моңғолиялық Пурэвдорджийн Орхон (63 кило) және түркиялық Ясемин Адар (75 кило) топ жарды.
Ғалым СҮЛЕЙМЕН,
«Егемен Қазақстан»
