Халықаралық Түркі академиясы (TWESCO) мен Түркістан облысы әкімдігі тізе қосып, Түркістан қаласында ұйымдастырған «Киелі Түркістан және түркі дүниесінің жаңғыруы» деп аталатын халықаралық ғылыми-теориялық конференция түркі әлемінің рухани жаңғыруға, бауырлас халықтарды біріктіре түсетін ортақ құндылықтар мен ұлт танымында айрықша орны бар орындарды бірлесе насихаттауға бейіл екендігін байқатты.
Қыркүйек айында Қырғызстанның Шолпан ата қаласында өткен Түркі кеңесінің VI саммитінде Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ұсынған «Түркі дүниесінің киелі жерлері» және «Түркі әлемінің тұғырлы тұлғалары» атты жобаларды жүзеге асыру түркітілдес елдер үшін іс жүзінде рухани серпіліске айналуы бек мүмкін. Содан да болса керек, жиында тура осындай атаумен арнайы секциялар ұйымдастырылды. Сонымен қатар «Түркі тілдері мен жазуы» аталатын секция да жұмыс істеді.
Конференцияға жиналған ғалымдар түркі әлемі үшін киелі саналған орындар мен түркі жұртының тұғырлы тұлғаларын таныту өзекті екендігіне айрықша назар аударды. Әрі мұндай ауқымы кең, рухани сипаты ерекше бастамаларды жүзеге асырудың түркі ұрпағының киелі мекені саналатын Түркістанда басталуы тіптен бөлек көңіл күй сыйлаған тәрізді. Жиынға келген зерттеушілер Қазақстанда басталған рухани жаңғырудың түркі дүниесіне қанатын жайғанына разы. Демек, ертеде Күлтөбенің басында қазақ қана күнде жиын қылса, ХХІ ғасырда күллі түркі жиналмаққа бекінді.
Түркістандағы конференцияда бірден көне шаһардың түркі әлеміндегі тұғырын одан әрмен биіктете түсетін бірнеше жаңалыққа куә болдық. Әрине, бірінші кезекте «Рухани жаңғыру» бағдарламасын түркі дүниесі де жылы қабылдағаны байқалды. Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі жиынның ашылу салтанатында: «Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдарламасы Қазақ елінде ғана емес, Түркі дүниесінде де зор серпін тудырғаны анық. Сондықтан биылғы саммитте Елбасы тарихи маңызы зор бағдарламаны түркі әлемінде насихаттауды Түркі академиясына тапсырған болатын.
Сонымен бірге биыл жауһар жырларына Түркістанды арқау еткен ақын Мағжан Жұмабаевтың туғанына – 125 жыл, Түркі әлеміне ортақ заңғар жазушымыз Шыңғыс Айтматовқа – 90 жыл, түркі жазуының алғаш рет табылып, оқылғанына 125 жыл толып отыр. Осы айтулы шараның барлығын жыл басында ЮНЕСКО-да және Париж қаласында атап өткен болатынбыз. Міне, жылдың жабылуын Түркістанда атап өтуіміздің символикалық мәні зор. Себебі Түркістан – түркі әлемінің темірқазығы.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей назарындағы шаһар», деді. Демек, Түркістан мен рухани жаңғыру бір-бірімен үйлесіп, түркі жұртының ақырып теңдік сұрайтын дәуірінің есігін ашпақ. Екінші жаңалық, Түркістан облысының басшылығы аймақтың дамуында түркі әлеміне айрықша назар аударуға бекінгені байқалады. Облыс әкімі Жансейіт Түймебаев Түркістан қаласына қатысты жоспарларын айта келе: «Таяу уақытта Түркістанда түркі әлемінің орталығы бой көтереді. Мұнда бүкіл түркі дүниесінің ойшылдары мен ағартушыларының, ғалымдарының еңбектері қойылып, ғылыми жетістіктері көрсетіледі.
Елбасы ұсынған «Түркі әлемінің 100 есімі» жобасын Түркістанда жүзеге асыруға толық мүмкіндік бар. Облысымыздың тарихи орындарын «Түркі әлемінің киелі жерлері» тізіміне енгізу жұмыстары жүргізіледі. Сонымен бірге Түркістанда Түркі кеңесі жастарының құрылтайын өткізуге де дайынбыз!», деді. Сонымен қатар адам саны 200 миллионнан астам түркі халықтарының Қазақстандағы өзгерістерден үміт ететін, бірлік пен береке болса, сыйластық болса, бауырлас халықтардың алмайтын асулары жоқ екендігін айтты.
Түркістан түркі интеграциясын тереңдетуге де үлес қосуда. Көне шаһарда өткен конференцияда TWESCO мен Түркістан облысы өзара ынтымақтастық туралы меморандум жасасты. Осылайша академия алғаш белгілі бір аймақпен ынтымақтасуға бекінген жайы бар. Бұл келісімнің нәтижесінде өңірде академияның бөлімшесі ашылатын болды. Сонымен қатар TWESCO мен Өзбекстан ғылыми академиясының арасында да өзара ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылды. Осылайша, түркі әлеміндегі ғылыми-интеллектуалдық интеграция қанатын тағы да кеңге жая түсті. Әдетте түркі жұртының бірлігі жедел жүзеге асып, «жұмылған жұдырықтай болсақ қой» деп армандайтын кездеріміз болады. Бұқараның да көкейінде осы сауал жүретіні бар.
Бірақ интеграция дегеніңіз бір-екі айда, тіпті бірнеше жылда жүзеге аса қоятын дүние емес. ХХ ғасырдың елуінші жылдарынан бері бір одаққа бірікпек болған Еуропа жұрты жаңа ғасырдың басында ғана армандарына жеткендей болған. Бірақ соның өзінде сол одақтан бөлініп кеткендер бар. Демек, түркі бірлігі, түркі интеграциясы мәселесі ең алдымен рухани-гуманитарлық бағытта өрбігені жөн. «Киелі Түркістан және түркі дүниесінің рухани жаңғыруы» деп аталатын конференция да – осы санадағы сілкіністі жеделдетіп, рухани бірліктің қалыптасуына қызмет ететін шаралардың бірі. Ал жиында айтылған пікірлер, тың ұсыныстар сөз жоқ Түркі кеңесінің VI саммитінде көтерілген бастамаларды жүзеге асыруға бағытталары сөзсіз.
Түркі тұлғалары-баршаға ортақ
Түркі жұртының арғы-бергі тарихында ел үшін еңіреген ерлер, ұрпақ үшін көз майын тауысқан оқымыстылар мен қайраткерлер, батырлар мен бағландар, саясаткерлер, қолбасшылар, қысқасы «Түркі дегенің кім?» десе, «Мен!» дей алатын тұлғалар көп өткен. «Түркі әлемінің тұғырлы тұлғалары» деп аталатын жоба сондай аймаңдай арыстарды түгендеп, күллі түркіге таныстыру мақсатын көздейді. Әлбетте, көпшілікке таныс қайраткерлер мен есімдері аңызға айналған баһадүрлер, шайырлар, ғалымдар аз емес бізде. Бірақ туған халқының игілігіне қызмет қылған, сөйте тұра туысқан жұртқа есім-сойы белгісіз тұлғалар да бар. Сондықтан, түркі дүниесінің тұғырлы тұлғаларын анықтайтын критерийлер әзірлеу, жасалған тізімді көпшілікке таныстырудың механизмдерін ойластыру өзекті мәселе болып тұр. Тіпті, қадымнан бастаймыз ба, бүгінгінің қайраткерлеріне назар аударамыз ба деген сауал да көлденең тұрады. Демек, мұндай ірі жобаларды жүзеге асыру үшін алдымен кеңесіп, келісіп алмақ керек. Түркістандағы жиынның көздегені де осы.
Қазір Қазақстанда жүргізіліп жатқан «Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасы мен «Түркі әлемінің тұғырлы тұлғалары» жобасының мазмұны да, формасы да бір-біріне ұқсамауы мүмкін. Әрине, отандық жаңа есімдер еліміздің дамуына еңбек сіңіріп жүрген азаматтардан құралса, түркі әлемінің тұлғаларын анықтау кезінде мүлде басқа талап қойылады. Айталық, әл-фарабиді, Махмұд Қашқариді немесе Ұлықбекті түркі әлемінің тұлғасы қатарына қосуға болады. Сонымен қатар ХХ ғасырдың да қайраткері мұндай құрметке лайық болуы мүмкін. Сондықтан «Түркі әлемінің тұғырлы тұлғалары» жобасын жүзеге асыру оңай шаруа болмайды. Секцияда баяндама жасаған филология ғылымдарының докторы Әбсаттар Дербісәлі тұғырлы тұлғалар қатарына тек Түркістан қаласының өзінен шыққан ондаған тұлғаларды қосуға болатынын атап өтсе, үндістандық ғалым Мансура Хайдар Орталық Азияда өмірге келген көптеген әулие мен ғұламаның өңірдегі саяси-мәдени процестерге ерекше ықпал еткенін айтты. Ал ресейлік ғалым Антон Порсин Жошы ұлысына ислам дінінің таралуында өзіндік рөл ойнаған Берке ханның ғұмыры туралы баяндады. Бір сөзбен айтқанда, «Түркі әлемінің тұғырлы тұлғалары» жобасын жүзеге асыру үшін кезеңдер мен салалық бағыттар маңызды рөл ойнайтыны белгілі болып отыр. Сондықтан секцияға қатысушылар жобаны жүзеге асыру критерийлерін әзірлеудің өте маңызды екендігіне тоқталды.
Халықаралық кеңес құру ұсынылды
«Киелі» және «киелі жерлер» сөзі арнайы зерттеуді және нақтылауды қажет етеді. Өйткені түркі әлемінің тілдерінде айтылуы мен түсіндірілуі әртүрлі. Бұл орайда кең ауқымда мамандар мен сарапшыларды қатыстыра отырып, «киелі» және «киелі жерлер» санатын анықтау мен мәнін түсіндіру бойынша арнайы зерттеу жүргізу қажет.
Халықаралық ғылыми-теориялық конференция шеңберінде өткен «Түркі әлемінің киелі жерлері» тақырыбындағы секцияда осындай ұсыныс жасалды. Қазақстан Президенті Н.Назарбаев Қырғызстанда өткен Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесінің VI саммитінде түркі халықтары үшін қасиетті ұғымдарды көздің қарашығындай сақтап, кейінгі ұрпаққа лайықты қалдыру үшін «Түркі әлемінің киелі жерлері» жобасын қолға алуды ұсынған болатын. Елбасы сол саммитте Алтайдан Анадолыға, Байкалдан Балқанға дейінгі атырапта, Сахарада байырғы баһадүр бабаларымыздың іздері сайрап жатқанын айта келе, жоба түркі әлемінің мәдениеті мен тарихын насихаттауға зор үлес қосатынына сенім білдірген-ді. Түркі дүниесінің киелі жерлерін анықтау жобасын әзірлеу мен оның критерийлерін белгілеу жайы, іске асыру мерзімі мен кезеңдері, тәртібі және өзге де мәселелер талқыланған секция жұмысында ғалымдар жасаған баяндамалардың негізінде де Елбасы бастамасын жүзеге асыру мақсаты жатқаны аңғарылды.
Сондай-ақ ғалымдар өз елдеріндегі киелі жерлер мен жұрт табынатын әулиелер жөнінде кеңінен әңгімеледі. Мысалы, Ресей Федерациясының Хакасия Республикасынан келген профессор Виктор Бутанаев Хангорайдың аумағындағы киелі жерлерге, аңыздарға тоқталды. Хакас халқынан шыққан танымал шығыстанушы, этнограф ғалым, тарихшы, фольклортанушы баяндамасында Енисейдің оң жағалауында, Саян қыраттарындағы «Омай тас» туралы айтып өтті. Жалпы, ежелгі түркі халықтарында патриархалды басқару жүйесі болғанымен, түрлі деректер, ғылыми зерттеулерде көшпелілер мәдениетінде әйел затына деген құрмет, ізет ерекше болғандығы айтылады. Ұмай әйел рухы (диалектілерде: Ұмай, Омай және Ымай), хакастар сенімі бойынша, адамдарға көрінбей әрдайым көк аспандағы бұлттар арасынан нәрестелердің дүниеге келуін қадағалап, оларды пәле-жаладан сақтайтын көрінеді.
Тарихшылар дерегіне жүгінсек, Ұмай – көк түркілер дәуірінде (VI-VIII ғғ.) Алтайдың шығысына қарай, қазіргі моңғол және қытай далаларын мекендеген түріктер дүниетанымындағы мифтік образдың бірі. Хакас халқының сенімі бойынша Ұмай әйел құдай балалардың жандарын өзінің «шіркеуінде» Амай тауында сақтайды екен. В.Бутанаевтың айтуынша, Абакан өзенінің сағасындағы Ирттаг тауында хакастардың батыры Ир-Тохчын «ұйықтап» жатыр. «Кезекті ерлігінен соң Ир-Тохчын Ирттаг тауына көтеріліп, басын ерге қоя мәңгілік ұйқыға кеткен. Әлі күнге дейін бұл таудың төбесінде қыста ұлы батырдың демінен пайда болған ақ бу будақтайды. Аңыздарда айтылғандай, ұйқыдағы Ир-Тохчын бейбіт өмірдің соңғы жылы өз халқын құтқару үшін оянады», дейді этнограф ғалым В.Бутанаев. Ал Ә.Науаи атындағы Ташкент мемлекеттік өзбек тілі және әдебиеті университетінің профессоры Ғ.Бабаеров Түркі қағанаты бойынша жасаған зерттеулеріне және Түркістанда шығарылған монеталардағы жазулардың мән-мағынасына тоқталды.
Қазақстанның киелі жерлері 5 топқа біріктірілгенін айтып өткен педагогика ғылымдарының докторы, профессор Ұлжалғас Есназарова Түркістанның географиясын факультативтік пән ретінде мектеп бағдарламасына енгізуді ұсынды. Елімізде әлемде кездеспейтін өсімдіктер де, жануарлар да баршылық. Алайда, олар бірінші ашқан немесе тапқан адамның есімімен аталып кеткен. «Мысалы, грейг қызғалдағы, тауда өсетін шыршаларымыз зерттелгенге дейін де қазақ жерінде өскен ғой. Пржевальский жылқысы дейді, оған дейін біздің Сарыарқада тобымен жүрген құланымыз болған. Басқа жерде жоқ қараторғайымыз бар», дей келе ғалым барымызды бағалауға шақырды. Сондай-ақ баяндамашылар түркі әлеміндегі жер-су атаулары жөнінде де кеңінен әңгімелеп, ой-пікірлерін ортаға салды.
«Түркі әлемінің киелі жерлері» тақырыбында өткен секцияға қатысушылар жасалған баяндамалар мен пікірлерді сараптай келе, ғылыми-теориялық конференцияға бірқатар ұсыныс дайындады. Мысалы, «түркі елдерінің дастандарында, әпсаналар мен аңыздарында айтылған киелілік пен киелі жерлер», Түркістанның және Түркістан өңірінің киелі жерлеріне зерттеу жүргізу жобаларын жүзеге асыру қажет. Сондай-ақ қатысушылар Түркістанды және Түркістан облысын қайта түлету мақсатындағы нақты көмек ретінде «Орталық Азия көшпенділерінің ою-өрнек мәдениеті» жобасын жүзеге асыруды ұсыну қажет деп есептейді. Киелі жерлер мәселесі бойынша Түркі әлемі елдерінің сарапшылары мен мамандарының дерекқорын жасау да маңызды. Түркі әлемінің киелі жерлері бойынша Халықаралық кеңес, Туристік және мәдени бағыттар дайындау мақсатында «Жібек жолы қорғандары» арнайы бағытын құру да ұсынылды.
Ғалымжан ЕЛШІБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
