– Азамат, әркімнің спортқа келу тарихы әрқилы ғой. Біздің білуімізше, сен боз кілемге өзіңнің ауылдасың, самбодан әлем чемпионатының қола жүлдегері, Азияның екі дүркін чемпионы, жастар арасындағы әлем біріншілігінің жеңімпазы, басқа да көптеген дүбірлі додаларда дараланған белгілі балуан Берік Жетпісбаевқа еліктеп келдің ғой...
– Иә, оныңыз рас. Мен Алматы облысының Кербұлақ ауданына қарасты Қоянкөз ауылында туып-өстім. Бұл жерде самбо күресі өте жақсы дамыған. Шағын ғана ауылда Бақыт Қоқысбеков жетекшілік ететін кішкентай залдан көптеген мықты спортшылар шықты. Солардың арасында Берік Жетпісбаевтың шоқтығы биік болды. Ол кісімен сырттай таныстығымыз былай басталған еді: Бірде мерзімді басылымдарды парақтап отырсам, ауылдас ағамның суреті көзіме оттай басылды. Оған дейін де Берік ағаның самбо күресі бойынша халықаралық аренада Қазақ елі намысын абыройлы қорғап жүргені жайында көп естігенмін. Суретті көрген бетте газеттегі мақалада не жазылғанын мұқият оқи бастадым. Сөйтсем, Берік Жетпісбаев Жапонияның астанасы – Токиода өткен әлем чемпионатында қола медаль олжалаған екен. Оның алдында ғана жастар арасында әлем чемпионы атаныпты. Ол кезде мен төртінші сыныпта оқитын ойын баласымын. Сол мезетте бойымда асқақ арман пайда болды. «Берік аға секілді белді балуан болсам» деген ой санамды жаулады. Қайтсем де сол кісімен жолығып, осындай ірі жеңістерге қалай жетуге болатынын сұрағым келді. Араға біраз уақыт салып, ол арманым орындалды. Бекеңнің қарындасы Ардақ және менің әпкем Әсем бір сыныпта оқитын. Әпкеме қолқа салып едім, әлем чемпионының үйіне ертіп апарды. Жетпісбаевтар шаңырағының табалдырығын аттаған сәтте аң-таң болдым. Үйдің керегесі медальдар мен кубоктарға толы. Бірінде – қазақша, бірінде – орысша, бірінде – шет тілінде жазылған дипломдардан көз сүрінеді. Соның барлығын асықпай қарап шықтым. Алған әсерім керемет болды. Үйге қайтып келе жатып әпкеме: «Берік аға қандай бақытты! Ол кісінің арманы жоқ шығар?!» деп айтқаным есімде. Міне, осы жағдай менің спорттың соқпағына түсуіме септігін тизігізді.
– Алғашқы жаттығу, алғашқы жарыс, алғашқы жеңіс... бәрі-бәрі күні кешегідей есіңде шығар?
– Әрине, бәрі есімде. Қоянкөзде Еркін Қожахметов, Мейіржан Қашағанов және Ермек Досалбаев сынды жаттықтырушылардан тәлім-тәрбие алғаннан кейін аудандық және облыстық жарыстарда оза шаптым. Ал менің спорттағы өрлеу кезеңім 2005 жылы басталды. Сол жылы жасөспірімдер арасында ел чемпионы атанып, Азия біріншілігіне қатысу құқығына ие болдым. Ташкентте өткен жарыста күміс медальды мойныма ілдім. Финалда тәжік балуанынан ұтылдым. Арада бірер ай өткеннен кейін Грекияның Салоники қаласында әлем біріншілігінің жалауы желбіреді. Жақсы даярлықпен аттанып, ақтық сынға дейін алқынбай жеттім. Шешуші тұста дәл сол тәжік балуанымен қайта жолым қиысты. Сол бәсекеде Ташкентте кеткен есені толығымен қайтардым. Бәсекенің басынан аяғына дейін оны әбден «мыжғылап», 8:0 есебімен айқын жеңіске қол жеткіздім.
– Ересектер дуына қосылғаннан кейін қатарынан үш рет әлем чемпионатының қола жүлдегері атандың. Ал алтын үшін таласуға не кедергі болды деп ойлайсың?
– 2007 жылы Прага және 2008 жылы Санкт-Петербургтегі жарыстың жартылай финалында ресейлік Илья Хлыбовтан ұтылдым. Чехияның астанасында өткен додада төрешілер бұра тартып, көпе-көрінеу түрде қиянат жасады. Нева жағалауына сырқаттанып барғандықтан, құлашымды кеңінен жая алмадым. Өзім қателік жіберіп, соның зардабын тарттым. 2009 жылы Салоникиде жартылай финалда болгариялық Борис Борисовпен жолым қиысты. Екеуміз арпалысып жатқанда менің жеке бапкерім эмоцияға ерік беріп, төрешіні балағаттап жіберді. Онсыз да ұрынарға қара таппай тұрған қазының үкімі қатал болды. Ол сол мезетте-ақ менің ұпайымды кемітіп тастады. Соның салдарынан жеңіс қарсыласымның уысында кетті. Десек те мен алған бетімнен қайтпадым. 2010 жылы Ташкентте көздеген мақсатыма қол жеткізіп, әлем чемпионы атандым. Ал 2012 жылы Минскіде дүниежүзілік доданың төртінші қоласын қоржынға салғаннан кейін самбомен қош айтысып, дзюдо күресіне ауыстым.
– Әлемнің бес дүркін чемпионы деген дардай атағы бар даңқты Илья Хлыбовтан екі мәрте ұтылғаның жайында өзің жоғарыда айттың. Сол балуанға әбден есең кеткен екен...
– Иә, төрткүл дүниенің теңдессіздері жиналған жарыста ол балуаннан екі рет ұтылғаным жаныма батты. Алайда оны бір мәрте ойсырата ұтқаным да бар. 2007 жылы Мәскеуде Ресей Президенті Владимир Путиннің жүлдесі үшін өткен жарыста Ильядан 8:4 есебімен басым түскен едім. Соңғы әдісімнің сәтті шыққаны соншалық, Ресей спортшысын дәрігерлер боз кілемнен зембілмен алып кеткен еді. Сонда даңқы алысқа тараған жерлестерінің шарасыздығына күйінген жергілікті жанкүйерлердің жер тепкілегені де күні кешегідей көз алдымда.
– Дзюдо күресінде 66 кило салмақ дәрежесі бойынша мықты бәсекелестіктің белең алғаны баршаға мәлім. Сол саңлақтармен тіресуден еш қаймықпадың ба?
– Осы жолды таңдаған бетте мен алдыма қойған мақсатты толықтай айқындап алдым. Самбода болсын, дзюдода болсын, ірі жеңістерді ұзақ уақыт күткім келмеді. Әу бастан «не бел кетеді, не белбеу кетеді» деген тактиканы таңдадым. Сол бағытпен жүріп, өзімнің мықтылығымды бірден мойындатуға тырыстым. Иә, бұл салмақта бәсекелестіктің мықты екенін жақсы білдім. Сергей Лим, Жансай Смағұлов, Елдос Жұмаханов, Наурызбек Майлашев, Мейіржан Қалтаев... қай-қайсысын алсаңыздар да нағыз «сен тұр, мен атайындар». Бірақ Олимпиада бағдарламасына енетін спорт түрінде атой салуды армандағандықтан, еш тайсалмастан ұлы дүрмекке түстім де кеттім. 2012 жылғы ел біріншілігінде қола медальды иелендім. Бұл табысым 2013 жылы Таиландта өткен Азия чемпионатына қатысуға жол ашты. Тай елі сапарынан қола жүлдемен оралдым. Сол жылы Рио-де-Жанейрода жалауы желбірген әлем чемпионатында күш сынасу құрметіне ие болдым.
– Бразилиядағы байрақты бәсеке барша жанкүйердің жадында. Сен қазақ дзюдошылары арасынан алғашқы болып ақтық айқаста белдестің емес пе?
– Маған дейін қандастарымыздың арасынан әлем чемпионатында жүлде алған екі дзюдошы ғана болды. Олар – Асхат Житкеев пен Асхат Шахаров. Екеуі де 2001 жылы Мюнхенде өткен жарысты қола медальмен қорытындылады. Мен финалға дейін жеттім. Шыны керек, сол кезде Азамат Мұқанов дәл осындай нәтиже көрсетеді деп ешкім ойлаған жоқ еді. Себебі менің дзюдоға мықтап ден қойғаныма небәрі бір жыл ғана уақыт болған. Оның үстіне, тұсаукесер кездесуде Еуропа чемпионы, сол жарыстың үш дүркін қола жүлдегері, командалық сайыста әлем чемпионатының күміс жүлдегері, ресейлік Әлім Гадановпен айқасуға тура келді. Мен оны «ауырту» әдісімен айқын ұттым. Екінші кезеңде сингапурлық Жоэль Ценгтің сілікпесін шығарсам, үшінші айналымда ұлыбританиялық Коллин Оттистің осал тұсын табу үшін 19 секунд жеткілікті болды. Одан кейін жапониялық Масааки Фукуокамен белдестім. Дәл осы спортшы мені Азия чемпионатының алтынынан айырған еді. Бұл жолы жапонды жауырынымен жерге қададым. Жартылай финалда Георгий Зантараямен айқастым. Ол кезде Украина балуанының әлем және Еуропа чемпионы, әлем және құрлық чемпионаттарының бірнеше дүркін жүлдегері деген атақтары болды. Оны «вазари» әдісімен ұттым. Финалда Жапонияның бас жұлдызы Масаши Ебунимаға есе жіберіп, күміс медальды олжаладым.
– Финалдық бәсеке барысында ұзақ уақыт бойы таразы басы тең тұрғанымен, қарсыласыңның бір ескертуі болды. Яғни, басымдық сенің жағыңда еді. Алайда кездесудің аяқталуына бір минуттай уақыт қалғанда Ебунима сені алып ұрды. Сол сәтте босаңсыдың ба, әлде өзіңе тым сенімді болдың ба?
– 2011 жылғы әлем чемпионы, 2012 жылғы Лондон Олимпиадасының жеңімпазына қарсы бәсекеге мен «бес қаруымды асынып» шықтым. Оның еркін көсілуіне еш мүмкіндік бермедім. Тіптен айқын жеңіске де қол жеткізуіме де болар еді. Бәсеке барысында мен «ауырту» әдісін жасамақ болып, оны жерге жығып алдым да, қолын оңдырмай қайырдым. Әдетте ондай қауіпті жағдайдан құтылу өте қиын. Бірақ жапон жігіті жанкешті екен. Жаны көзіне көрінсе де, соңына дейін шыдап бақты. Екеуміз қайта тік тұрып күрестік. Сол кездері ол қолының сіңірі созылғандай сыңай танытты. Өңі бұзылып, жыларман болды. Ашық айқастан қашқақтап жүрді. Мен «жапонның саудасы бітті-ау» деп ойладым. Бір мезетте жанұшыра жылдамдықпен ұмтылған әккі балуан көз ілеспес қимылмен әдіс жасады. Мен қорғанып үлгермедім. Ол таза жеңіске қол жеткізді. Сол кезде ғана Ебуниманың мені алдап соққанын түсіндім.
– Қолда тұрған алтыннан айырылғанда өкініштен өзегің өртенген шығар?
– Өткен іске өкінгеннен не пайда?! Барлық кінә өзімнен. Дзюдо күресіндегі тәжірибемнің аздығынан опық жедім. Бірақ күмісті де азсынып тұрған жоқпын. Жалпы, мен өмірде барды қанағат тұтатын адаммын. Дана халық «Бұйырған кетпейді, қуған жетпейді» дейді ғой. Сол аталы сөзге мен де сенемін.
– Әлем чемпионатындағы табысыңның кездейсоқ еместігіне 2014 жылы Инчхонда алауы тұтанған Азия ойындарында көпшіліктің көзін жеткіздің ғой...
– Дзюдода кездейсоқтық болмайды. Күрестің бұл түрінде әрбір әдіс-тәсіл қас-қағым сәтте, көз ілеспес жылдамдықпен жасалады. Әлемдік деңгейдегі додаларда жүлде алып жүрген балуандар елішілік жарыстарда жер құшып жатса да, еш таңдануға болмайды. Сондықтан да әрбір жарысқа асқан жауапкершілікпен даярланып, орта қол қарсыластардың өзімен барыңды салып айқасуға тиіссің. Мен осыны үнемі қаперімде ұстадым. Соның нәтижесінде маған Инчхондағы Азия ойындарында да жеңіс тұғырына көтерілу бақыты бұйырды.
– Әлем чемпионаты, Азия ойындары және құрлық чемпионатында жүлде алған балуанның Олимпиадаға жолы түспеді дегенге сену қиын. Өзің де төрт жылда бір өтетін ғаламдық додаға қатыса алмағаныңа өкінетін шығарсың?
– Кейде ойлаймын самбода көп жүріп қалдым-ау деп. Оған себеп – бірер жыл алтын тұғырға көтеріле алмауым. Үш рет жүлде алғаннан кейін әлем чемпионы атануды армандадым. Сол мақсатқа қол жеткізу үшін көп тер төктім. Жоспарым жүзеге асқаннан кейін дзюдоға бейімделе бастадым. Күрестің бұл түріне мен 25 жасымда мықтап ден қойдым. Кейін ұқтым, біраз уақытымды текке жоғалтқанымды. Бәлкім, сәл ертерек келгенде, бұдан да биік белестерді бағындыруыма болар еді. 2016 жылы Рио Олимпиадасына баруға барынша күш салдым. Алайда Алматыда өткен Гран-при додасында өзімнің командалық әріптесім Жансай Смағұловтан ұтылып, ең соңғы сынақта жолдамадан қағылдым. Осылайша Олимпия ойындарына бара алмадым.
– 2020 жылы Токиода алауы тұтанатын Олимпия ойындарына баруға талпынып көруіңе болатын еді ғой. Алайда былтырғы жылдың аяғында сен ойда-жоқта үлкен спортпен қош айтысатыныңды мәлімдедің...
– Азия ойындарынан оралған бетте «мойын жарығы» дертіне шалдықтым. Дәрігерлер бір жылдай дұрыстап емделу қажеттігін айтты. Бірақ мен боз кілемге шыққанша асықтым. Оның үстіне 2015 жылы Астанада әлем чемпионаты өткелі жатты. Өз елімде, өз жерімде өрелі өнеріммен өз жанкүйерлерімді қуантқым келді. Содан ағаларымның ақылына құлақ аспай, жаттығуды тым ерте бастап кеттім. Оның зардабын кейін тарттым. Әлем чемпионатында да жолым болмады. Бірінші айналымда қолым абайсызда қарсыласымның аяғына тиіп кетті. Сол үшін татамиден қуылдым. 2016 жылы бабыма қайта келгендей болдым. Бакуде өткен Гран-при додасында күміс медальды мойныма ілдім. Сол жарыста Олимпиада чемпионы, италиялық Фабио Базилен мен әлем чемпионатының екі дүркін қола жүлдегері, Еуропа чемпионы, грузиялық Важа Маргвелашвилиді ұттым. Әбу-Дабидегі Гранд-Слам турнирінде дәл сондай нәтиже көрсеттім. Бірақ Рио Олимпиадасының соңғы іріктеуінде сүрінгеннен кейін көңілім қатты құлазыды. Оның үстіне, ескі жарақатым асқынды. Салмақ қуған сайын бойымдағы күш-қуатым кемігені анық сезіле бастады. Содан 2017 жылы Қазақстан чемпионатында бас жүлдені олжалағаннан кейін үлкен спорттан қол үзуге бекіндім.
– Азамат, балуандық өнердегі ұстаздарың да мықты болған секілді ғой. Осы орайда сені осындай дәрежеге жеткізген бапкерлерің жайында да бір-екі ауыз сөз айта кетсең...
– Адам баласы қанша жерден дарынды, алымды, қарымды болса да, жалғыз өзі көздеген мақсатына қол жеткізе алмайды. Сені қолдайтын, саған тәлім-тәрбие беріп, бағыт сілтейтін жанашыр ағаларыңның жаныңнан табылса, үлкен мұратқа жету жолы жеңілдей түседі. Мені осы биікке жетелеген Берік Жетпісбаев, Мүсілім Оңдағанұлы, Керей Қойшыбек, Асан Адамбаев, Ермек Иманбаев, Сергей Раков сынды ұстаздарыма дән ризамын. Сондай-ақ күрестің қыр-сырын үйреткен ауылдағы бапкерлеріме де айтар алғысым шексіз.
– Биылғы жылдың басында Қазақстанның жастар құрамасының аға жаттықтырушысы болып тағайындалғаның жайында да құлағдармыз. Қызметің құтты болсын!
– Көп рахмет! Сөз орайы келгенде маған осындай зор сенім артқан Қазақстан Республикасы Дзюдо федерациясының президенті Қайрат Қожамжаровқа зор алғысымды білдіргім келеді. Ал өз кезегімде мен балуандық өнерде жиған мол тәжірибемді отандық дзюдоның өркендеуіне, Қазақстанның спорттық даңқын арттыруға бар күш-жігерімді жұмсаймын!
– Сен самбошы ретінде де, дзюдошы ретінде де көз арбаған биік белестерді бағындырып, өзіңнің мықтылығыңды түбегейлі мойындаттың. Міне, енді бапкерліктің қамытын киіп отырсың. Яғни, бозбала шағыңнан бері спорттың қайнаған ортасында жүрсің. Көргенің де, білгенің де, көңілге түйгенің де көп. Ал енді осы салада сені қандай мәселелер қынжылтады? Осыған тоқталсақ...
– Үлкен спорттан қол үзгеннен кейін мықты балуандардың дені басқа салаға кетіп жатыр. Бірі – кеденде, бірі – бизнесте, енді бірі нәпақасын табу үшін базар жағалауда. Өмірдегі өз жолын таба алмай жүрген жігіттер қаншама. Солардың осы салада жиған тәжірибесін неге молынан пайдаланбасқа? Боз кілемде аянбай тер төгіп, дүбірлі додаларда ел намысын абыройлы қорғаған белді балуандардың жастарға берері көп. Оған менің еш күмәнім жоқ. Бір ғана мысал, кезіндегі мықты дзюдошы, Лондон Олимпиадасына қатысушы, құрлықтық және халықаралық деңгейдегі додаларда сан мәрте дараланған Еркебұлан Қосаев қазіргі кезде Семейдегі спорт мектеп-интернатында еңбек етуде. Жалақысы – 70 мың теңге. Біздің пысықтар сол интернатқа Моңғолиядан жаттықтырушы әкелді. Ол жігітті мен жақсы білемін. Көптеген жарыстарда бірге болдық. Бірақ мен сол моңғолдың бірде-бір жарыста жүлде алуы былай тұрсын, жарытып күрескенін де көрген жоқпын. Сонда ол біздің жігіттерге не үйретеді? Соған қарамастан, сол легионер жаттықтырушы 1 миллион теңге шамасында еңбекақы алады. Ондай мысалдар жетерлік. Міне, осындай келеңсіздіктерге күйінесің. Менің түсінігімше, қазақтың нанын қазақ жеу керек! Бізде бапкерлік кәсіпті дөңгелетіп әкету үшін білімі де, біліктілігі де жететін спортшылар жетерлік. Соларды өз қатарымызға көптеп тартуымыз қажет.
– Әңгімеңе рахмет.
Әңгімелескен Ғалым СҮЛЕЙМЕН,
«Egemen Qazaqstan»
