– Мен 1983 жылы Батыс Қазақстан облысы, Сырым ауданы, Жымпиты ауылында дүниеге келдім. Қ.Мырза-Әлі атындағы Жымпиты орта мектебінде білім алдым. 9-сыныптан бастап физика пәні мұғалімі Ким Николаевич Федяниннің жетекшілігімен физикадан аудандық, облыстық олимпиадаларға қатыса бастадым, табиғатты тануға, ғылымға деген қызығушылығым сол кезде оянды деп санаймын. Ұлты басқа болғанмен, Ким Николаевич физиканы екі тілде қатар оқытты, түрлі эксперимент жасауға жақсы көңіл бөлетін. Бізді мектеп оқулығымен шектемей, орыс тіліндегі үздік деген есептерді өзі аударып, талдап, түсіндіруге тырысты.
Ол кезде қазіргідей презентация, слайд, бейнеролик, интерактив тақта деген жоқ еді. Алайда, А.Эйнштейн «Адамның ең маңызды қасиеті – қиялдай алатыны» дегендей, Ким Николаевич бізге ойша эксперимент жасауды, түрлі құбылысты етене түсінуді, өлшем бірліктерді санаға қонымды болатындай сезінуді үйретті. Менің зерттеу тақырыбым виртуалды эксперименттерді компьютерлік модельдеу көмегімен жүргізу болғаны соның нәтижесі шығар. Компьютерлік модельдеу эксперимент қоюшылардың жұмысын болжауға, көрінбейтін (электр өрісін, күш векторлары) құбылыстарды түсіндіруге, тым кішкентай немесе тым үлкен объектілермен шығынсыз, қауіпсіз, бірнеше мәрте виртуалды эксперимент жасауға мүмкіндік береді. Компьютерлік модельдеу магистрлік және докторлық диссертациямның негізгі зерттеу тақырыбы болды. Осы тақырыппен Польша, Чехия, Ресей, Германия және Ұлыбритания елдерінде ғылыми тағылымдамадан өттім.
Ғылым жолымда жеткен әрбір жетістігім ұстаздарымның арқасы деп білемін. Осы орайда, өзім білім алған Батыс Қазақстан мемлекеттік университетіндегі Рахметолла Құсайынұлы Құсайынов, Серік Хамзаұлы Тілеуғалиев, Жалел Сырымұлы Сырым, Айсұлу Елтайқызы Жұмағалиева, Еуразия ұлттық университетіндегі Садритен Кабдығалиұлы Тілеукенов сынды ғалым ұстаздарыма шексіз алғыс білдіргім келеді.
– Тұңғыш Президент Қорының грантына қалай ие болдыңыздар? Қандай жоба ұсындыңыздар?
– 2015-2018 жылдары Назарбаев Университеттің «National Laboratory Astana» зертханасында әріптестеріммен бірге Қазақстанның энергожүйесінің компьютерлік моделін жасау жобасына атсалыстық. 2016 жылы ЭКСПО-2017 көрмесінің өтуіне орай зерттеуімізді конкурсқа ұсынуға бел будық. Оны алдымен халыққа түсінікті деңгейге шығару қажет болды. Ол жұртқа қызықты, тартымды, сонымен қатар жүздеген халыққа 1 минутта түсіндіруге ыңғайлы болуға тиіс еді. Жасаған энергожүйенің компьютерлік моделін маркетингтік көзқараспен қайта қарап, толықтыратын тұстарын анықтадық. Идеямызды жоба ретінде Тұңғыш Президент Қорының конкурсына тапсырдық. Біздің жобамыз лайық деп саналып, ЭКСПО-ның Халықаралық комиссиясының іріктеуінен өтіп, үздік жобалар алаңынан орын бөлінді. Нәтижесінде үш ай бойы халықаралық көрме алаңында Назарбаев Университеттің стендінде мыңдаған көрермен Қазақстанның экрандағы интерактивті энергожүйесін басқарып «ойнап» көрді.
Ойын шарты бойынша қатысушы Энергетика министрі ретінде 2030 жылдың энергетикасына дұрыс инвестициялық (күн, жел, био, гидро, газ, көмір, атом, желі) шешім қабылдап, тиісінше балл жинауы керек еді. Экологиялық, экономикалық, энергетикалық қамтамасыз ету көрсеткіштері бойынша оңтайлы шешім қабылдап, жоғары балға ие болған ойыншылар Ерейментаудағы жел электрстансасына экскурсияға жолдама алды. Оңтайлы шешім табамын деп жобамыздың жанында бірнеше сағатын сарп еткендер де болды. Осы арқылы шешім қабылдау құралдарын жетілдірудің маңызын көрсете алдық деп ойлаймын.
– Еліміздің Білім және ғылым министрлігінің, Ұлыбритания Корольдік инженерлер қауымдастығының, басқа да шетелдік ұйымдардың ғылыми гранттарына ие болдыңыз. Гранттық конкурстарға қатысуға қандай жобаларды ұсындыңыздар?
– Ұлыбритания Корольдігінің инженерлер қауымдастығы дамушы елдерде өндірісті ғылыми тұрғыдан оңтайландыру конкурсын жариялаған болатын. Біз Қарағанды жылу электр стансасының тиімділігін арттыратын компьютерлік бағдарлама жасауды ұсындық. Онлайн тіркелдік, жобаны тапсыру, оны саралау, бәрі электронды форматта өтті. Еш жерге мөр басып, тігіп, конвертке салып машақаттанбадық. Тек сканерленген құжаттар тапсырылды. Конкурс әділ де транспарентті өтті. Негізі, біздің осы мәселеде 10 жылдай артта қалғанымыз рас.
Энергетика саласында модельдеу дұрыс шешім қабылдау құралы болып табылады. Әр ел өз энергожүйесінің компьютерлік бағдарламасын өз күшімен жасауға тырысады. Қазақстан болса қазір шетелдік өнімдерді сатып алуда (RastrWin – Ресей, DIgSILENT – АҚШ, Plexos – Аустралия). Жалпы, энергетикадағы киберқауіпсіздік өте маңызды мәселе, болашақта энергожүйемізді бізге өнім сатқан елдер интернет арқылы басқарып отырса таңғалмауға болады. Энергетикада тұрақсыз күн мен жел энергиясының үлесін арттырғымыз келсе, ақылды ІТ технологияларды қазірден бастап меңгеруіміз керек, өз кадрларымызды дайындай бастауымыз қажет.
– Бүгінгі таңда Қазақстанда жастардың ғылыммен айналысуына қаншалықты жағдай жасалған? Олардың қаржылай гранттарға ие болуына мүмкіндік бар ма? Ол үшін қандай кеңес берер едіңіз?
– Жастардың қаржылай гранттарға ие болуына мүмкіндік бар. Бірақ оларды ғылыми немесе коммерциялық (инновациялық) деп ажыратып айтқан жөн.
Елімізде ІЖӨ-нің 0,17 пайызы ғылымға бөлінеді, бұл тым аз. Жастар ғылыми зерттеумен айналысатынын мақтанышпен айта алатындай заман болуы керек деп ойлаймын. Адами ресурстар, ұлттың интеллектуалды капиталы – ұзақ мерзімді инвестиция екенін, бұл ұлттық мүддеміз екенін естен шығармағанымыз жөн. Жас ғалымдарға кеңесім, шетелдік ғалымдармен байланыс орнатып, олармен біріге отырып шетелдік гранттардың конкурсына да қатысу керек. Ол үшін ағылшын тілін жетік меңгерген жөн.
– Биыл елімізде Жастар жылы өтіп жатыр? Сіздіңше Жастар жылында қандай жұмыстар атқарылуы тиіс?
– Жастар жылы деп ерекшелеудің өзі жақсы іс болды. Жыл басынан бері әрбір салада өткізіліп жатқан шаралар жастарды бәсекелестікке жетелеуге, өзінің замандасының жетістіктерін көре отырып, мотивация алуына ықпал етіп жатыр деп айта аламын. Дегенмен Тұңғыш Президентіміз қатысқан Жастар жылының ашылу салтанатында, сол форумда көтерілген мәселелер аяқсыз қалмаса, тезірек шешімін тапса деймін. Мәселен, баспанамен қамту, жас ғалымдарды, үкіметтік емес ұйымдарды, жастар бизнесін қолдау бағытындағы жұмыстар өте маңызды. Сондай-ақ осындай шаралар биыл ғана өткізіліп қоймай, алдағы жылдарда жалғасын табады деген үміт бар.
– Қазіргі таңда қандай жұмыстармен шұғылданып жатырсыз? Алға қандай жоспар, мақсат қойып отырсыз?
– Қазіргі таңда физикалық құбылыстарды компьютерлік модельдеу бойынша білігімді әрі қарай жетілдірудемін, жаңа әдістер мен жаңа бағдарламаларды меңгеріп жатырмын. Зерттеу жұмыстарының нәтижелерін талдау, ғылыми мақалалар жазу сияқты жұмыстарым өз кезегімен жүріп жатыр. Жақында АҚШ-та өткен үлкен конференцияда акустикалық толқын мен су тамшысының әрекеттесуі туралы баяндама жасадым. Осы жылдың 27-29 наурызында Кореяда өткен конференцияда жоғары кернеулі сым желісінде болатын короналық разрядты азайту жолындағы компьютерлік модельдеу нәтижелерін көрсеттім. Осы салада зерттеу жүргізіп жүрген бірнеше шетелдік ғалымдармен кездесуіме мүмкіндік туды.
Биыл «100 жаңа есім» жобасының жеңімпазы, Тұңғыш Президент Қоры сыйлығының лауреаты болғандықтан БАҚ өкілдерімен, оқушылармен, студенттермен кездесу шаралары көптеп жоспарлануда, оларды да абыроймен өткізуім керек деп есептеймін. Академиялық салада қауымдастырылған профессор атағын алуға тырысып жатырмын, бұл үшін әлі көп еңбектену керек.