– Ханкелді аға, биыл ұлы ғалым Қаныш Имантайұлының туғанына 120 жыл толып отыр. Сіз тұлғатанумен айналысып жүрген ғалым ретінде Сәтбаев феноменін қалай түсіндіре аласыз?
– Артына өшпес із қалдырған дара тұлғалар ұлттың мақтанышы ғана емес, тағдыры мен тағылымы үздіксіз зерттеуді талап ететін күрделі тарихи құбылыс. Олардың шығармашылық мұрасы, терең ой-тұжырымдары, атқарған істері заманамен астаса қабысып, бүгінгі күннің, тіпті болашақтың өзекті мәселесі болып қала бермек. Осындай тұлғалар қатарында Қаныш Имантайұлы да бар. Сәтбаев құбылысы сан алуан. Солардың бірнешеуіне тоқтала кетейін:
Бірінші. Қ. Сәтбаевтың идеясымен, жаңалығымен, бастамасымен «Үлкен Жезқазған» бой көтерді. «Ертіс-Қарағанды» каналының қазылуына, Маңғыстау газ кен орнының ашылуына, тіпті сол аймақтың Түрікменстанға өтіп кетпеуіне де Қ.Сәтбаевтың тікелей қатысы бар. Оған дейін бірде-бір қазақ мұндай нәтижеге қол жеткізген емес. Тұңғыш Президентіміз Н.Назарбаев айтқандай, «Қаныш Имантайұлының Қазақстан аумағындағы табиғи қазынаны зерттеуге қосқан зор үлесін біз тек қазір ғана түсініп, тиесілі бағалап отырмыз».
Екінші. Қ.Сәтбаевтың бас болуымен Қазақстан Ғылым академиясы шаңырақ көтерді. Бұл да қазақ даласында бұрын-соңды болмаған табыс.
Үшінші. Шоқан ғылым көгінен ағып түскен жұлдыз болса, Қ.Сәтбаев – әлемдік ғылым көгіндегі мәңгілік жұлдыз. Нақтырақ айтсақ, 50-ші жылдар аяғындағы Лениндік сыйлықтың парқы мен нарқы Нобель сыйлығынан еш кем емес еді. Қаныш – Лениндік сыйлықпен марапатталған тұңғыш қазақ.
Төртінші. Қ.Сәтбаев теңдессіз таланттардың көзін ашты. Бір тобын ғана атасақ – Ш.Шокин, Ш.Есенов, С.Зиманов, П.Тәжібаева, К.Ақышев... осылай жалғаса береді.
Бесінші. Жаңашыл Қ.Сәтбаев теория мен практиканың, ғылым мен өндірістің жаңа салаларын қалыптастырды. Мәселен, ядролық физиканы зерттеу, шоқантану осы кісінің бастамасымен дүниеге келді. Мұны кезінде Ә.Марғұлан да айтқан болатын.
Алтыншы. Қ.Сәтбаевтың теориялық-практикалық, танымдық-жасампаздық нәтижелерге қол жеткізу жылдамдығы – ерекше құбылыс. 10 жыл ішінде (1926-1936) Үлкен Жезқазғанды тиянақтады. Алты жыл ішінде (1940-1946) ғылымда Одақтың академигі, Қазақстанның академигі, Қазақстан Ғылым академиясының президенті биіктеріне көтерілді, үш жыл ішінде (1955-1958) Лениндік сыйлықтың лауреаты атанды, бір ай ішінде (1941) марганец кен орнын игерді.
Жетінші. Жиырма жасқа жетпей алашшыл болған Қ.Сәтбаевтың 1937 жылғы қуғын-сүргіннен аман қалуы, «халық жауы» ретінде атылмауы, тіпті сотталмауы – нағыз құбылыс. «Үлкен террор» Қанышты, Мұхтарды, Әлкейді, Ғабитті жалмап кеткенде, ақын М.Жұмабаев айтқандай, нағыз жетім халық қазақ болар еді-ау.
Қаныш құбылысы Қазақстан барда, қазақ барда уақыттық шектеуді білмейді. Ол кеше де, бүгін де, ертең де ұлт үдесінен, қазір көп айтып жүрген жаһандану мен жаңғыру талабы биігінен көрінері сөзсіз.
– Адамның қабілет-қарымы, Абайдың айтуынша: ата-анадан, ғылымнан, тәрбиеден. Демек, Сәтбаевтың ерекше дарынды болуына нендей себептер түрткі болды деп ойлайсыз?
– ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың бас кезінде Ертіс-Кереку-Семей өңірі экономикалық, сауда-саттық, әлеуметтік жағынан басқа өлкеден оқ бойы алда тұрды. Абай, Шәкәрімдердің рухы мен дәстүрі қалыптасты. Әрі сол дәуірде Семей мұғалімдер семинариясы ұлт білімпаздарын даярлаудың нағыз ұстаханасы болатын. Семинария қабырғасынан Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Ә.Марғұландар оқып шықты. Қаныш та осында оқыды. Өкінішке қарай, Семейдегі мұғалімдер семинариясы Қазақстанның мәдени дамуы тарихында әлі күнге өзінің бағасын алған жоқ.
Екінші бір есте болатын дүние – Алаш қайраткері Әлімхан Ермеков Қанышты Том технология институтының профессоры М.А.Усовпен таныстыруы. Ол кісі 22 жастағы қарапайым қазақ жігітінің бойынан ғылымға деген талап пен талантты тани білді. Арада 30 жыл өткен соң академик Қ.Сәтбаев өзінің осы ұстазы туралы: «Томдағы студенттік жылдарым, менің академик Усовпен бірге өткізген күндерім, өмірімде терең, өшпес із қалдырды. Осы бір мейірбан адамға деген алғысым шексіз» деп еске алады.
– Қаныш аға ұлттық зиялылықтың үздік үлгісі екені күмәнсіз. Ал қазіргі зиялы қауымның қалыптасуы Қанекеңдер сияқты уақытпен үндесіп тұр ма?
– Зиялы болу дегеніміз – тәрбие мен білімінен, адамның өмірлік ұстанымдары мен жеке басының қасиеттеріне байланысты пайда болатын қазына. Ал Сәтбаев тағылымына қарасақ: зиялылық мәртебесі халқының, елінің мүддесінен һәм үдесінен шыққанда ғана берілетін болмыс. Қазірдің өзінде кімнің зиялы, кімнің зиялы емес екені істеген ісінен көрініп тұрған жоқ па?!
Зиялы қауымның негізгі тобы – ғылым, әдебиет, өнер адамдары. КСРО-дай алып империяның ыдырауы, ғасырлар тоғысындағы дағдарыс бұларға оңай соқпады. Олар қорғансыздың күнін көре жүріп, елдің, халықтың сөзін сөйлеп, мұңын жоқтағанын ұмытуға болмайды. Қазір өкінішке қарай, осынау қауымның ішінде демагогтар, аттың жемін жеп, тайдың жұмысын істейтіндер де баршылық. Шыңғыс ханды қазақ қылғысы, Абылай ханды мазақ қылғысы келетіндер қаншама? Ендігі міндет – арзан абырой қуғандардың жолын кесу. Ғылыми-шығармашылық топтың ең білікті бөлігі кеңестік жылдары қалыптасқанын да қаперден шығармау керек. Жастар әлі сүбелі өнім-нәтиже бере қойған жоқ.
Зиялы қауымның тағы бір шоғыры – өндіріс саласындағы инженер-техниктер, ауылшаруашылық мамандары, есепшілер мен экономистер. Бірен-сараны болмаса, бұлардың тап қазір белсенділік танытуы мардымды емес. Ал мектеп мұғалімдері, дәрігерлер, мәдени-ағарту қызметкерлері күнкөрістің қамынан аса алмауда. Әскери мамандар мен құқық қорғау жүйесіндегілер зиялы қауымнан тіпті алыс тұр.
– Сіз ғалым ретінде соңғы кезде зиялылықтың мән-маңызы жайында ғылыми негізі бар пікір айтып жүрсіз. Қысқасы, зиялылықтың болмысын әлеуметтік немесе рухани тұрғыдан жіктеп қарауға негіз бар ма?
– Менің өз ұстанымым бойынша әрі Сәтбаев тағылымына сүйене отырып, зиялы қауымды мемлекеттің, халықтың мүддесіне қосқан үлесіне қарап: жасампаз зиялы, насихатшы, ұқсатушы зиялы деп жіктеуге болатын сияқты. Мәселен, ұлы суреткер М.Әуезов «Абай жолы» роман-эпопеясымен интеллектуалды және рухани дүниемізді жаңа белеске шығарды. Қ.Сәтбаев болса Жезқазғанды ашты, Қазақстан ғылым академиясын аяғынан тік тұрғызды. Жасампаз зиялылар деп осындай тұлғаларды айтамыз.
Ал М.Әуезов пен Қ.Сәтбаевтың салған сүрлеуімен алға шыққан педагог, инженер, жазушы, актер, т.б. жетіп-артылады. Бұлар екінші Мұхтар, екінші Қаныш дәрежесіне көтерілмесе де, экономиканың, әлеуметтік инфрақұрылымның, басқа да салалардың қалыпты дамуын, қоғамдық тәртіптің сақталуын қамтамасыз етуімен ілгерілеуге, ұлттың интеллектуалды және рухани-имандық әлеуетіне оң ықпал жасады. Осыларды ұқсатушы зиялылар тобына жатқызуға болады.
Одан кейін ел заңын сыйламайтындар, ұлт араздығын, діни қақтығыстарды, нәсілшілдікті, рушылдықты, жемқорлықты, парақорлықты қоздыратындар «зиянды зиялы» санатына кіреді.
– Жасампаз зиялы, ұқсатушы зиялы деп қалдыңыз. Осылардың қазіргі тәуелсіздік тұсындағы міндеті туралы пайым айта аласыз ба?
– Сәтбаев заманымен салыстырсақ, ойға да, тілге де еркіндік тиген қоғамда өмір сүрудеміз. Соған қарамастан жасампаз зиялыларға қолдау көрсетіп, жанынан табылудың орнына ұқсатушы зиялылардың көпшілігі үнсіз жүре беретіні, селт етпейтіні жанға батады.
Өткенге көз жүгіртсек, тәуелсіздігіміздің алғашқы 8-10 жылында зиялылардың екі тобы да белсенді позиция ұстанды. Материалдық-тұрмыстық қиыншылықтарды бастан өткізе жүріп, кейде тіпті басын қатерге тігіп, қоғамдық-саяси, мәдени, экологиялық, әлеуметтік-экономикалық мәні зор талай-талай іс-шараларға мұрындық болды, бастамалар көтерді, игі істер ұйымдастырды. Халық соларға қарап елеңдеп отыратын.
Соңғы 15-20 жыл зиялы қауымға өкпе-сын айтуға ойтамызық болуда. Себебі билік пен зиялылар арасындағы түсіністік, ықпалдастық, байланыс әлсіреп, әрқайсысы өз ақылымен әлек. Осыны байқаған халық биліктегілерге бас изегенсиді, зиялыларды ұққансиды, ал шындығына келгенде өзіне ғана сенетін күйге көшті. Абай: «Өзіңе сен, өзіңді алып шығар...» деген байлам-тұжырымын отарлаушының асығы алшысынан түскен, ұлттық билік қауқарсыз, зиялылар мардымсыз заманда айтқан. Өтірік мақтау, ішке қулық сақтау еш нәтиже әкелмейтінін қапысыз білгендіктен ескерткен. Ойшыл бабаның мәңгілік өсиеті: «Біріңді қазақ, бірің дос, көрмесең істің бәрі бос».
– Қазіргі тәуелсіздік тұсында орын алып отырған үлкен мәселенің бірі – нағыз зиялыны тани білуге, лайықты бағалауға тіреліп тұрған жоқ па?
– Зиялыны рухани тұрғыдан бағалау, құрметтеу дәстүрі қазақ қоғамында бұрыннан бар дүние. Мысалы, 1923 жылы Ахмет Байтұрсынұлының 50 жылдығын, 1936 жылы Сәкен Сейфуллиннің шығармашылық қызметінің 20 жылдығын бүкіл қазақ даласы атап өткен.
«Елу жылда – ел жаңа» дегендей, бұлардан кейін де Ахаң мен Сәкен, Қаныш пен Күләштай құрметтеуге лайық зиялылар шықпай қалған жоқ, тануымыз, мойындауымыз кемшін түсіп жатыр. Есесіне атасының есімін ауылға, көкесінің есімін көшеге беретіндер жер-жерде қоғадай қаптап кетті.
Әңгіме еңбегі еленбей жүргендер жайлы ғой. Біреуінің қоғамдық пікірге ерсі көрінетін жүріс-тұрысы, екіншісінің тым жұпынылығы, ашық айтсақ – кедейлігі, үшіншісінің ресми билікке мойын бұрмайтын, жағымпазданбайтын мінезі, төртіншісінің қолдаушы-демеушісінің болмауы оларды өз атымен атауға мүмкіндік бермей тұр. Кезінде Шәмші, Мұқағали, т.б. осы сипатты себептермен лайықты бағасын алмастан дүниеден өтті. Әзірге билікке жақындардың, қалтасы қалыңдардың сөзі жүріп тұр.
Жалпы зиялысыз ұлт болмайды. Ал оларды қолдан жасау, шен-шекпенін үлкенді-кішілі қызметіне қарай пішу, мәселен, Мемлекеттік сыйлық, орден, атақ дәрежемен марапаттау мезеттік қана алданыш. Қанша тыраштансақ та «жаман жақсы болмайды мақтағанмен». Осыны ескере бермейміз-ау...
– Қазіргі таңда биліктегілер зиялы қауыммен жүрдім-бардым санасатын сияқты. Мұндай жағдайдың пайда болуына зиялы қауымның өзі кінәлі емес пе екен...
– Егер де зиялы қауым іс-әрекетте, ұстанымында ішкі бірлігін, тұтастығын жоғалтып алса қиын болады. Оны билік жүре тыңдайтын күйге жетеді. Оның ауыртпалығын халық тартады.
Бірақ біздің ғалымдар, ақын-жазушылар, ұлтжанды тұлғалар тіл, жер, дін, кен-байлық, экология, т.б. мәселелер төңірегінде мүлде үнсіз қалып отырған жоқ, селт етпейтіндей меңіреу де емес. Мемлекеттік басқару жүйесіндегілер туралы да осыны айтуға болады. Әрқайсысы өз биігінен, өз ұстанымынан сөйлеуде. Ұлттық мүддеге сәйкестік сақталмағандықтан кейде қате тиіп жатады. Мәселенің шешілмей, аяқсыз қалуы тыңдайтын құлақ, ұғатын бастың табыла бермеуінен. Шешім қабылдауға өкілеттігі бар билік толғағы жеткен мәселе бойынша шешім қабылдамаса, қоғамды енжарлық жайлайды.
Ұлт өзінен-өзі ояна қоймайды, оны оятатын да, ойландыратын да, санасын сауықтыратын да билік емес, зиялылар. Демек, шынайы зиялылар қатарын ұлғайту әрі белсенділігін көтеру міндеті алда тұр. Бірінші кезекте ұқсатушы зиялылардың рухын қайта жандандыру ерекше маңызды. Бұлар халықтың қалың ортасында жүргендер. Кезек күттірмейтін келесі іс – ұлты қазақ, ұстанымы жат «мәңгүрт» зиялыны ояту, дұрысы ұлт мүддесіне тарту. Араларында қазақылануға бейім тұрғандары баршылық. Қазақтан басқалар әзірге осыларға қарап өз болашағы туралы ой түюде.
– Қазіргі қоғам заманауи қазақ зиялыларын қалыптастыру үшін не істеуі қажет?
– Жаһанданудың әсерімен ұлттық ұстанымы бойынша «мәңгүрттен» де өзгешелеу қазақ оқығандары өсіп жатыр. Олардың бір тобы жақсы менен жаманды айырмастан тек баюды көксегендіктен қазақ мәселесіне, Қазақстанның болашағына «бейтараптар» болса, екіншілері ахуалдың жайын біле тұра әліптің артын баққан «бақайесеп» топты құрауда. Біреулерінің бүйрегі ұлтжанды зиялыларға, екіншілерінікі «мәңгүрттерге» тартып тұрса, «тарысы піскендердің тауығына» айналуға бейімдері тағы бар. Бұл ұлт тұтастығының сыр бергенін айғақтаушы құбылыс.
– Сонда не істеуіміз керек?
– «Бөлінгенді бөрі жейді» деп бекер айтпаған шығар бабаларымыз. Ал Қазақстанның байлығына тұмсығын тыққысы келетін бөрілер аз емес. Бүгінде қазақстандық патриотизм, мемлекеттік тіл, сапалы білім, бәсекеге қабілетті ұлт мәселесі көп айтылып жүр. Осылардың бәрінің басын қосатын, ұлттық қауіпсіздігімізді қамтамасыз етіп, бәрін өрге сүйрейтін әмбебап фактор – ұлттық идея.
Алпауыт елдер ешқашан ұлттық идеясыз қалған жоқ. Жаһандануға жол салған бұлар енді трансұлттық идея сатысына аяқ басты. Ауғанстан мен Ирак, әлемдік қаржылық дағдарыс – трансұлттық идеяның құрбаны һәм туындысы. Сақ болған жөн.
– Сіздің бұл реткі айтқан пікіріңізден «болашақ зиялыны тудыратын дүние – ұлттық идея» дегенді ұғынған сияқты болдық... Дұрыс па?
– Қысқасын айтқанда, тағдыры аумалы-төкпелі кезеңге тап болған біз сияқты халыққа өзінің табиғи, ырғақты даму арнасынан жаңылмау үшін ұлттық идея қажет. Әсіресе көпұлтты, көпдінді мемлекетте ұлттық идеяның жөні алабөтен. Егер де экономикасы әлжуаз, халқының әл-ауқаты төмен, соқтықпалы-соқпақты тағдыр кешені бар халық – ұлттық идеясын кемелдендірмей жол табуы қиынға соғады. Жарасымды этностық әралуандық әсте-әсте екенін, бұзылуы бір сәтте екенін КСРО қасіреті айғақтады.
Сонымен болашақтан үміті бар Қазақстан сияқты жас мемлекетке бөтеннің уысына түспеуі үшін, жүріп жатқан ішкі-сыртқы үдерістерді нысаналы-мақсатты әрі тиімді нәтижемен көмкеруі үшін жан-жақты тиянақталған ұлттық идея ауадай қажет.
ХХ ғасыр басында Алаш зиялылары ұлттық идеяны негіздеудің тамаша үлгісін көрсетті. Бастапқыда оның мәнін, мақсат-міндеттерін «Оян, қазақ!» формуласымен дәйектесе, империя күйрей бастағанда «Қазақ автономиясы» ұлттық идеясын дүниеге әкелді. Тоталитарлық тар қапаста ұлттық идея формуласын түзу мүмкін болмағандықтан әр саланың нартұлғасы – ұлттық идея символдары тарихи миссияны өз мойындарына алды.
Мысалы, ғылымдағы ұлттық идея символы Қаныш Сәтбаев еді. Саясаттағы ұлттық идеяның символы Д.Қонаев пен Ж.Тәшенов. Әдебиетте – М.Әуезов осылай жалғаса береді. Бұлар ісімен, тағдырымен, тағылымымен бірде ашық, бірде жасырын түрде ұлттық идеяны санаға сіңірді. Түптеп келгенде, 1991 жылғы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің жариялануы – «Қазақ автономиясы» ұлттық идеясының салтанаты. Дегенмен мемлекеттік деңгейде ұлықталған ұлттық идеясыз өткен кеңестік 74 жыл қазақтың этностық, рухани, имандық, т.б. тұтастығына, бірлігіне, сәйкестігіне сызат түсірді.
Бүгінде жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан ғайыптан пайда болмағанын, ежелден қазақтың елі екенін, Шоқандай, Абайдай, Қаныштай алып перзенттері болғанын тілі, діні бөтендерді былай қойғанда, өзіміздің қандастарымызға ұғындыра алмай келеміз. Басқа-басқа, тіпті тәуелсіздік тұсында дүниеге келген қазақ баласының қазақпен қазақша сөйлесе алмайтыны осыдан. Отарлау мен тоталитарлық қыспақтан туындаған құлдық сананы азат сана толық ығыстырды деп те айтуға ауыз бармайды.
Ұлттық тұтастық сыр берген ортада ұлттық идеяны табу зиялы қауымның мойнындағы аманат болса, оны жүзеге асыру міндетін мемлекет өз құзырына алғаны жөн. Мұнсыз басқа дінді қабылдаған, батысшылданған, трайбализм сырқатына шалдыққан қазақтар, Қазақстанды Отаны ретінде қабылдағысы келмейтін диаспора өкілдері ахуалды ушықтырып жіберуі мүмкін. Осы орайда «Мәңгілік ел» ұлттық идеямыз «Қазақ елі. Азаттық. Бірлік» үштағанымен бекемделсе, Сәтбаев тағылымы жадымызда әрқашан жаңғырып тұрса жөн еді деген ой келеді көкейге. Өйткені Сәтбаев тағылымы – қазақ зиялысының темірқазығы.