– Лондонда өткен биылғы Ромфорд халықаралық және тәуелсіз фестивалі қазақ киносы үшін елеулі табыстарымен есте қалды деуге негіз бар. Еуропада алғаш рет өткен еуразиялық кинофестивальді ұйымдастыруға не түрткі болды?
– Бұған дейін де Болливуд, Түркия, АҚШ кино мамандарымен бірлескен ірі жобалардан іс-тәжірибем болғандықтан, неден тайсақтаймын деп әуелі өзімді жігерлендіріп алдым. Сабақты ине сәтімен демекші, барлығы ойдағыдай өтті. Фестивальді өткізу бір күнде келе салған ой емес. Лондонда өнер салаларының креативті адамдарын біріктіруге арналған одақ – Еуразиялық шығармашылық гильдиясы жұмыс істейді. Оның жетекшісі, вице-директоры Марат Ахметжанов деген қазақ. Осыдан екі жыл бұрын Марат ағамызға Еуразиялық кинофестиваль өткізсек деген ұсынысымды айтқан едім. Бір ауыз сөзге келместен, мені Хартфордшир графтығының батыс бөлігінде орналасқан Дакорум әкімшілік ауданының мэрімен кездестірді. Басшылық бізді өте жылы қарсы алып, 500 мың АҚШ доллары көлемінде бізді қаржыландыруға да дайын екенін аңғартты. Одан соң қаржы жөніндегі директорымен жүздесіп, нақты жоспар құрылды. Енді кірісеміз деп отырғанда аз уақытта қаланың мэрі ауысып кетіп, орнына басқа адам келді. Жобаны әрі қарай талқылау үшін, жолығуым керек болған. Бірақ суық тиіп, денсаулығым келмей жоба аяқсыз қалды.
Биыл қатарынан үшінші жыл өтіп жатқан Ромфорд халықаралық кинофестивалі басшылығына хабарласып, Еуразия кинофестивалін өткізу туралы жобамды көрсетіп едім, олар өткізуден бас тартпады. Осылайша өзіміз сайт ашып, ұзақтығы мен жанрына шектеу қоймастан, еуразиялық фильмдерді қабылдай бастадық. Фестиваль аясында ұйымдастырылған Еуразиялық шығармашылық гильдиясы фильм фестивалінің директоры ретінде бар жауапкершілікті сезіну оңай болмады. Бұл – Еуропада өткен алғашқы Еуразиялық кинофестиваль. Шетелдік әріптестеріміз «кино қорына, әлем мәдениетіне жаңа фильм қостыңдар, келер жылы да өткізсек» деп ерекше қуанысып жатыр. Одан бөлек жекелеген ұйымдардан қаржылық жағынан ұсыныстар түсті. Әзірге тиімді тұстарын ескеріп, ойланамыз. Десе де 3-4 айдан кейін жұмыс басталып кетеді. Өйткені фестивальге дайындық кем дегенде 6 ай бұрын басталуы тиіс.
– Ұлттық кинематографияның классикасына айналған «Менің атым Қожа» картинасы тұңғыш рет ағылшын тіліне дубляждалды. Ағылшын көрермені қалай қабылдады?
– Фестивальда көрермендер бір фильмге 12 фунт стерлинг төлеп кіреді. Осылай өз қалауымен билет алып көрген ел-жұрт арасынан жылы лебізін білдіргендер көп кездесті. Дубляж – құрғақ аударма емес, өз алдына зерттейтін, дамытатын өнер саласы. «Пушкин не словах, Пушкин между строк» дейді. Сол сияқты «Менің атым Қожа» фильмінде де көп дүние астармен жеткізілген. Мұны түсінген кей лондондық көрермен осынау тамаша дүниенің сценариін кім жазды деп сұрады. Біз оларға бала жанының зерттеушісі, білгірі Бердібек Соқпақбаев деген талантты жазушы екенін айттық. Сондықтан классикалық фильмдерді түпнұсқалық ерекшеліктерін сақтай отырып, ағылшын тіліне аударып ұсынуымыз керек деген ойға тоқтадық. Бірақ бұл біздің қолымызда тұрған дүние емес, министрлік деңгейінде істелуі тиіс жұмыстар.
Ал дубляж жұмыстарын жоғары деңгейде атқаруға қаржының жоқтығы қолбайлау болғанын өткен жолы да айтқанмын. Көп адамнан қолдау сұрап, хат жазғанымызбен еш нәтиже болмады. Жағдайымызды түсіндірген соң ересек актерлер қолдау көрсетіп, тегін жұмыс істесе, балаларға өз қалтамыздан азын-аулақ ақы төледік. Дубляж жасарда фильмнің бұрынғы субтитрін бүкіл архивті ақтарып таба алмадық. Содан Тоқтар экранға қарап отырып, бастан-аяқ қолмен жазып шықты. Баламыз ағылшын тіліне аударды. Өзім қазақ тіліндегі түпнұсқасымен салыстырып, ағылшын тілінде қайта пысықтадым. Әкеміздің есіл еңбегі болған соң жүгіріп жүрміз, ал артында іздеушісі жоқ басқа классиктеріміздің ендігі жағдайы нешік?! Тіпті Нұрмұхан Жантөриннің бобинасын (кино таспасын) қоқысқа лақтырып жатқанды да көрдік қой. Кейбір адамдар оның кім екенін білмейді. Осы орайда мына бір мәселені айта кеткенім жөн болар. Кеңес Одағы кезінде түсірілген фильмдер түгелдей Ресей Федерациясының «Алтын қорының» заңды мұрасы болып танылған. Қолда бар өзіміздің ескі кинолар көшірме болғандықтан, экраннан көрген кезде видеоның сапасы өте нашар болды. Ал біздің фильмдеріміздің түпнұсқасы Ресей Федерациясы кинофильмдерінің бас архивінде сақтаулы. Бұл қор әлемдегі ірі үш кино архивтің бірі ретінде белгілі. Ондағы ылғалдық температура жақсы сақталғанымен жылдар өте сапасы нашарлай береді. Сондықтан қайткен күнде де қазақ фильмдерін цифрлы форматқа аударып, өзіміздің қорға алуымыз керек. Бұл да мемлекеттік деңгейде шешілетін дүние. Видеосын алған күнде ескірген дыбыстар мен шуды қайта жасасақ тіпті жақсы болар еді. Ал музыканы жазған Нұрғиса Тілендиев қой. Дариға апамыздан сұрасақ, музыкаларды бізге беруге дайын. Ел арасына кең тараған «Саржайлау» әні кезінде «Менің атым Қожа» фильміне арнайы жазылған шығарма.
– Азия аймақтарының кинематографиясын дамытуда Батыс фестивальдерінің рөлі қандай?
– Жұмыс ыңғайымен Еуропа елдеріне жиі іссапарға шығамын. Режиссураның «жұлдыздар» тізімін ірі еуропалық фестивальдер анықтайтыны рас. Таңдаулы тұлғалар ғана кіре алатын элиталық клуб деуге де болады. Еуропалық сыншылар мен кино дистрибьюторларының өздері тұрақты ротацияға мүдделі емес, оларға әдеттегі, қалыптасқан брендтермен жұмыс істеу оңайырақ. Ал жаңа феномендерді табу, тану, танытуға көп уақыт керек. Әрине Канн немесе Венецияның қосалқы бағдарламаларында жаңадан келген жас мамандармен бірлі-жарым жұмыс істеу байқалады. Киноны зияткерлік мақсатта түсіресің бе, әлде табыс табу мақсатында коммерциялық жобаға айналдырасың ба? Осы екеуінің аражігін ажыратып алу керек. Оның үстіне қазір кинотеатрлардың барлығы жекеменшікте, сондықтан түсірген фильмің қанша жерден мықты болып, бірақ табыс әкелмейтін болса, оны алмайды. Бірақ Ресейде қаржылық мақсатты көздемейтін авторлық туындыларды тегін, я аздаған тиын-тебенге көрсететін арнайы ретро кинотеатрлар бар. Осындай бірлі-жарым кинотеатрларды Қазақстанда да ашып қойса керемет болар еді.
– Біздің кинопрокатымыздың кестесі Ресеймен тығыз байланысты. Жалпы, Қазақстан өз алдына дербес, тәуелсіз нарық құра ала ма?
– Осыдан бес жыл бұрын Голливудтағы серіктесіммен үлкен жоба құрдық. Солар арқылы өзімізге, қазаққа ұнайтын фильмдерді әкелсек дегенбіз. Сөйткенде алдымыздан бірнеше мәселе шыға келді. Біріншіден, дубляж жасау құны өте қымбат. Ал фильмдер Ресей арқылы сатылатын болса, ТМД аумағын түгел қамтиды. Дистрибьюторлықпен шұғылданғаннан кейін, бұл сала маған таңсық емес. Екіншіден, Қазақстанда киноға кім барады? Кинотеатрға баратындардың саны миллионға да жетпейді. Сондықтан ол миллион адамнан 1 миллион АҚШ доллары ғана түсетін болса, олар бізге өнімдерін бермейді. Дубляж жасағанда да арнайы кастинг өтеді, қаржының көп бөлігі PR жұмыстарына жұмсалады. Сондықтан Голливудта шағын, жекеменшік киностудиялар көп қой. Қазақстанға тура әкелуге біздің шамамыз жоқ. Фильмдер пакетпен сатылатын болғандықтан, оның арасында көруге келетіні де, келмейтіні де қоса жүреді.
– Қазақстан киносының тарихында Голливуд жұлдыздарын елге алғаш әкеле бастаған жолдасыңыз Тоқтар Қарсақбаев екеуіңіз едіңіздер. Өмірде де, өнерде де біргесіздер. Тату тандем бір-бірін қалай тапты?
– Жалпы, менің кино саласына келуім кездейсоқ, қызық басталған. Өзім солтүстіктің, Петропавлдың қызымын. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың философия және экономика факультетін бітірген соң, Алматыдағы шағын оқу орнында сабақ бердім. Оқуды жаңа бітірген жас маманмын, ел қатарлы пәтер жалдап тұрдым. Мен тұрған үйдің бесінші қабатында философия ғылымдарының докторы деген дардай атағы бар аға тұратын. Аялдамада үнемі автобус күтіп тұратын сол ғалымға қарап тұрып өз болашағымды көрдім. Өзім де кандидаттық қорғауға дайындалып жүрген кезім еді. «Енді бір он жылда бұйырса, доктор да, профессор да болармын. Сонда жеткен жерім аялдамада сарылып автобус күту ме» деген ойдан шошып кеттім. Өзім өте еңбекқор жанмын, бастаған істі соңына жеткенше тынбаймын. Сөйтіп алты айда жатпай-тұрмай дайындалып, ағылшын тілін үйреніп алдым. KPMG халықаралық мұнай фирмасының кеңесшісі америкалық еді, соның аудармашысы болып жұмысқа орналастым.
Ал жолдасым Тоқтармен хабарландыру арқылы кездескенбіз десек, «ол қалай?» деп жұрттың барлығы күледі. Мұнай компаниясында жүргенде ақшаны жақсы таптым. Аз уақытта пәтерлі болып, құрбыммен бірге тұрдым. Ол қыз бір күні «Бион» деген газетке «Шығармашылық адамдары әр бейсенбі сайын бас қосамыз, жаңа идеяларды іске асырамыз» деген хабарландыру бердім деп келді. Інім хабарласқандарды тіркейтін хатшы болды. Бір күні кешке қаланың жастары жиналып, бас қостық. «Менің атым Тоқтар» деп бұйра бас, режиссер жігіт келіп тұр. Содан жақсы араласып кеттік. Келін боп түскен үйімде күндіз-түні тек кино туралы әңгіме айтылатын. Сырттай құлақ салып, тыңдап жүргенім ғана болмаса, бұл салаға мүлде жақындығым жоқ еді. Бірте-бірте отбасымның өмірлік мұраты менің де ұстанымыма айналып, продюссерлік салаға бет бұрдым. Кейін жаңа жобалар мен мақсаттарымызды іске асыру үшін Канадаға көштік. Тоқтар көбіне орысша сөйлейтіндерге жақын болса, мен кино саласындағы жергілікті мамандармен етене араластым. Алдымен Ванкуверде кино алаңында ерікті болып жұмыс істедім. Басшылық жолыңды, тамағыңды төлейді. Есесіне кәсіби дағды қалыптастырып, мықты тәжірибе жинайсың. Өз өзімді продюсерлік салаға бейімдей бастадым, арнайы курсты да оқып тауыстым. Ерікті болып жұмыс істеген жер маған жақсы мінездеме жазып беріп, сонда жұмысқа қалдырды.
– Ол қандай ұйым? Қанша уақыт жұмыс істедіңіз?
– «Кино және телевизиядағы әйелдер» халықаралық ұйымының (WIFTI) мүшесі болдым. Бұл – әлем бойынша кино және өзге де кинематографиялық түсірілімдердің барлық салаларында жұмыс істейтін әйелдердің кәсіби дамуы мен жетістіктерін ілгерілетумен айналысатын жаһандық желі. Бір жағынан кәсіподақ деп айтуға да болады, сенің жұмысқа орналасуыңа ықпал етіп, шарт негізінде еңбекақыңның белгілі бір пайызын алып отырады. Ал Тоқтарға ол жақта қиын болды. Тіл үйрену үшін актер де болды, басқа да ұсақ-түйек жұмыстарды істеп көрді. Ақыры ол үйренісе алмай, қамығып, біз елге қайтып келдік. «Кем дегенде 20 жылдай қалып жұмыс істейік, Қазақстан жер планетасынан көшіп кетпейді. Кез келген уақытта билет сатып алып, бара аламыз», деп Тоқтарға қанша жалынып айттым. Түсінбеді ғой. Ол жақта қалған болсам, талай жетістіктерге жеткен болар едім. Негізі Тоқтар – өте талантты, терең азамат. Турашылдығымен жаманатқа ілігіп кетіп, біреулерге жақпай қалды. Оған жол ашылса, келешекте керемет фильмдер түсірген болар еді.
– Тәуелсіз дистрибуция саласында табыс табу қаншалықты пайдалы?
– 2015 жылы Тоқтар екеумізді Аланьядағы кинофестивальге шақырып, Түркия еліне жол түсті. Сол фестивальдің ұйымдастырушысы әрі көнекөз досым Айдын Сайман бей бізді өзінің досы Әли Фиданмен таныстырды. Ол Түркияның «А» санатындағы кинокартиналарын Еуропада дистрибуция жасайтын компанияға иелік етеді екен. Бас офисі Берлинде. Әли бей маған түрік фильмдерін Қазақстан аумағына жеткізу жөнінде ұсыныс жасады. Бірақ мен бұл саладан хабарым жоқ екенін айтып, үзілді-кесілді қарсы болдым. Ойланып көріңіз деп қыр соңымнан қалмай қойды. Ақыры бір айдан соң жолымды, жатын орынымды төлеп, Берлинге шақыру жіберді. Қаланың қақ ортасында орналасқан еңселі ғимарат екен. Аттай қалап алдыртқан соң, дистрибуция туралы зерттеу жүргізіп, әзірлікпен бардым. Ұжыммен танысып, Қазақстан нарығы туралы шағын презентация өткіздім. Сөйтіп олар маған фильмдерін сеніп тапсырып, беретін болып келістік. Басында оңай болған жоқ, әрине. Кинотеатрлар басшылығы менсінбеушілікпен қарады.
Мен басқаратын «Turkish Global Media Distribution Qazaqstan» ЖШС бірнеше жылдан бері Түркияның «А» санатындағы фильмдерін 23 қалада, 70 кинотеатрда көрсетіп келеді. Қазір «Убей меня, любимый» атты отбасылық комедия барлық кинотеатрларда көрсетіліп жатыр. Фильмнің дубляж режиссері – Тоқтар Қарсақбаев. Түрік актерлерін М.Лермонтов атындағы Мемлекеттік академиялық орыс драма театрының актерлері Лариса Фатеева, Виталий Багрянцев, Лариса Паукова, Сергей Уфимцев дыбыстады. Бір жағынан кинотеатрларды да сынай алмаймыз, өйткені барлығы коммерциялық құрылыммен жұмыс істейді. Заң қабылданған соң ғана, кинотеатрларда енді-енді қазақ тілінің үстемдігі білініп жатыр. Кеңес Одағы құлаған соң, 90-жылдары көп дүниені бақылаусыз жіберіп алдық. Соның кесірінен Американың дистрибуциясы толық жаулап алды. Кино – саяси құрал, әрқайсысының өзіндік миссиясы бар. Сана-сезімге үлкен ықпал етеді. Осыдан кейін біздегі мемлекет тарабындағы дистрибуция біржола құрдымға кетті. Қазір дистрибуция түгелдей тәуелсіз. Sony Pictures, Disney, Universal, Warner Brothers сияқты 5-6 ірі мейджорлер филиалдарын жер-жерге таратты.
– Өзіңіз білесіз, жуырда кино туралы заң қабылданды. Әзірленуі мен қабылдануы тым ұзаққа созылған заң қазақстандық кинематографтардың алдында тұрған мәселелерді шешіп бере ала ма?
– Әрине кино туралы заңның қабылданғаны, орталықтың ашылғаны жөн-ақ. Ең бастысы, бір-ақ нәрсе, қайда болсын кәсіби мамандардың жұмыс істеуіне мүмкіндік берілуі тиіс. Кино – идеология, кино – экономика, кино – бизнес. Осыны түсінуіміз керек. Шет мемлекеттерге барғанда ең бірінші «сен кімсің?» деп сұраса, бізде «сен кімдікісің?» деп қарайды. Шынын айтқанда, бүгінгі қазақ киносына көңілім тола бермейді. Дерек пен оқиға шындықтың бар болмысын аша алмайды, көркем туындының бітімі әр кезде бөлек болған. Ол – рухани жасампаздықтың айнасы. Бұл Қазақстанда талантты режиссерлер мен композиторлар жоқ деген сөз емес. Бізде жұмыссыз жүрген режиссерлер, зейнетке шығып алған бұрынғы ұстаздар сабақ беріп, жоғары оқу орындары есебінен күнелткісі келеді. Олар күнделікті тиын-тебенді тапсақ деген пиғылдағы адамдар. Сондықтан академиялық білімнің орны ерек. Мемлекетке сөзім өтеді-ау деген кей ағаларымыз қара басын күйттей бермей, бір уақ бас көтерсе деймін. Жас таланттарға жол көрсетсе, бағын ашса деймін.
– Қазақ киноиндустриясының табысты дамуы тұрғысына қатысты нақтылы ұсыныстарыңыз бар ма?
– Үш жыл бұрын Италия мемлекетімен бірлесіп кино түсіргіміз келді. Сценарий үш тілде жазылып, дайын тұр. Кез келген маңызды жұмыстар келісімшарт құрудан басталады. Сөйтіп қос тарап келісімшарт құру керек болды. Біледі-ау деген қазақстандық мамандардан сұрастырып көріп едім, ондай салада тәжірибеміз жоқ деді. Ақыры Болливудтағы әріптесім маған келісімшарт жасап беріп, оны Италия тарабы қабылдады. Мемлекеттер арасындағы бірлескен өндіріс туралы келісім деген не? Ол жобаға қатысушы мемлекеттерді ортақ өндірістік міндеттер туралы шешімдерге, фильмге құқықтарды бірлесіп иеленуге міндеттейді. Қарапайым тілмен айтқанда екі жақтан тең сомада қаржы бөліну керек. Бірлескен келісім болмаса, ол ақша берілмейді. 1991 жылы Алматыда бұрынғы он бір кеңестік республика басшылары кездесті. Онда Кеңес өкіметінде қабылданған заңдар сол күйінде қалады деп шешті. Содан бері Қазақстан әлі күнге мемлекеттер арасындағы бірлескен өндіріс туралы келісімге (Co-production Agreement) отырған жоқ. «Міне, түсіреміз» деп дайын отырғанда осылай іске аспай, бір фильм құрдымға кетті. Канадада жұмыс істеп жүрген кезімізде Тоқтар фильм түсіретін болып, бір компанияға ақша сұрап бардым. Олар 500 мың доллар беруге дайын болды. Ең бірінші сөзі Қазақстан мен Канада арасында келісім бар ма, әрине жоқ. Онда «сау бола ғой» деп шығарып салды. Екіншіден, кино комиссия құрылу керек. Мәселен, Американың 50 штатында 50 кино комиссия жұмыс істейді. Олар өздерінің тұрғылықты жерін мақтап, кино түсіруге келіңдер деп шақырады. Ал өзіміздің қасымыздағы Өзбекстан мұны әлдеқашан істеп алды. Кино нарығына қатысты қаншама ұсынысымды жазып-сызып алып, әкімдіктерге апардым, қазір қай қуыста жатқанын кім білсін. Мұның бәрін айтпауым да керек пе еді. Талай айтқан дүниемді жазып алып, менсіз іске асырып тастаған кездер көп болды. Істейтін, атқаратын жұмыстар, жобалар көп.
Өткенде Ромфордтағы фестивальде қаланың мэрі Майкл Буртон «тамаша фестиваль өткіздіңіз, мәдениет жөнінде әңгімелесейік» деп жік-жапар болып, мені кездесуге шақырды. Ал біздегілерге кіру біріншіден мүмкін емес, екіншіден сенің айтқаныңның түкке қажеті жоқ. Менің қабілет-қарымымды шетелде бағалайды, ол жақта нағыз сұранысқа ие маманмын. Балама үнемі айтамын, ең басты инвестиция – білім мен тәжірибе. Адам намысқой, еңбекқор, табанды болса, әлемнің кез келген елінде қаны жерге тамбайтын маман болады. Халықаралық валюта деген осы.
– Атқаратын шаруаның көп екенін айттыңыз, келешек жоспарларыңыз қандай?
– Қазақ балалар киносының атасы – Абдолла Қарсақбаев дейміз. Ол түсірген «Менің атым Қожа» мен «Алты жасар Алпамыс» сияқты қайталанбас ғажап көркем фильмдер Кеңес Одағы тұсында, қазір де мемлекет қазынасына қаншама табыс әкелді. Күзге салым Абдолла Қарсақбаев атындағы балалар мен жасөспірімдердің халықаралық кинофестивалін өткізсек деп отырмыз. Біз оны екі бағытта іске асырсақ дейміз. Бірінші, балалар тақырыбындағы фильмдер, екіншісі балалар өздері түсірген фильмдер. Басты мақсатымыз – кино әлеміне қызығушылығы бар жас буынға бағыт-бағдар беру, орта құру. Отбасы құндылығы, қоршаған ортаны қорғау, үлкенге сыйластық, ізет тақырыбында өзіміз тапсырмаларды үлестіріп береміз. Қазақстан ғана емес, өзге де шет мемлекеттердің жас режиссерлері түсірген жұмыстарды қабылдаймыз. Балалар арасында шағын сауалнама жүргізіп едік, олар көбіне Гарри Поттер, «Үйде жалғыз қалғанда» (Home Alone) картиналарына түскен актерлерді көргісі келеді екен. Бұл жұлдыздарды елге әкелуге тікелей байланысымыз да, тәжірибеміз де бар, бірақ қалтамызда бір тиынымыз жоқ. 18 миллион Қазақстан халқы 1 теңгеден берсе, 18 миллион теңге жинап берер еді. Халықтың қолдауы ауадай қажет. Қалған жобалар біртіндеп іске аса жатар, қазіргі басты уайым осы фестивальді өткізу болып тұр. Мұндай форматтағы кинофестиваль Орталық Азияның кино тарихында болған емес. Балалар тақырыбындағы кино шығармалардың көп болуы жаңа ізденістерге, мүмкіндіктерге әкеледі. Биыл Тоқтар екеуміздің отасқанымызға 20 жылдан асты. Жақында енем маған үйдегі архивтің кілтін берген. 60-70-жылдардағы құнды деректер менің қолымда, болашақта оны да жарыққа шығаруды ойда бар.
– Архив әңгімесін айтып қызықтырып қойдыңыз.
– Атамыздың Алматыға алып келген қол чемоданы ғой. Паспорты, секундомері, сағаты, тірісінде қолданған жеке заттары сақталған. Қазақстанда Қарсақбаев тақырыбын зерттеп жүрген екі адам бар. Бірі Т.Жүргенов атындағы университетте «Кино және телевидение» факультетінің деканы, өнертану кандидаты Гүлнар Мүрсәлімова болса, екіншісі белгілі кинотанушы Ержан Жұмабеков. Бір күні екеуін шақырып алып, архивті ашамыз. Себебі ол міндетті түрде жарыққа шығуы тиіс.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Ая ӨМІРТАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
