Конференция жұмысына Түркия, Ресей, Моңғолия, Өзбекстан, Қырғызстан, Әзербайжан және басқа да бірқатар шетелдерден түркі халықтарының әлемдік өркениет дамуындағы орны мен рөлін зерттеуші белгілі ғалымдардың қатысуы жоспарлануда. Талас құрылтайында ұзақ жылдар бойы әртүрлі себептермен жүйелі түрде зерттелмей келген мәселелер ішінде отандық, аймақтық, тіпті әлемдік тарихта орын алатын Ұлы даладағы түркі халықтары мен мемлекеттерінің қалыптасуы мен дамуы жайында жаңа пікірлер мен пайымдардың айтылатындығы анық.
Еліміз тәуелсіздік алғалы ұлттық құндылықтарымыз қайта оралып, бабалардың ерлік пен күреске толы өнегелі өмір жолдарына арналған іргелі зерттеулер жүргізуге зор мүмкіндіктер туды. Еуразияның ұлы даласында орнаған арғы дәуірдегі сақ, ғұн, үйсін мемлекеттерінің, одан кейінгі Ұлы түрік қағанаты, Дешті Қыпшақ пен Алтын Орда мемлекеттерінің заңды мұрагері – Қазақ хандығы екендігі тарихтан белгілі. Талас жерінде 1269 жылы Қайду ханның шақыруымен Ұлы құрылтай өтіп, Алтын Орда мен Моғолстан бой көтерді. Ал Қазақ хандығының құрылуына тікелей мұрындық болған – Есенбұға хан билігіндегі Моғолстан мемлекеті.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Бізге бабалар тұлпарларының тұяғымен жазылған ата тарихының әр парағы ерекше қымбат. Қазақтардың бүгінгі және болашақ буыны оны әрдайым орынды мақтан ететін болады» деп айтқандай осы рухпен тәрбиеленер жас ұрпақ жасампаздық және мемлекетті нығайтудың көпғасырлық тәжірибесінен ұлт тарихына деген мақтаныш сезіміне бөленіп, оған айрықша құрметпен қарайтыны сөзсіз. Ғасырлар қойнауынан жеткен халқымыздың ұлы мәдениеті мен дәстүрін сақтай отырып, Қазақстанның рухани өркендеуінің негізін қалауға ұмтылатын да бүгінгі ұрпақ болмақ.
Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев үстіміздегі жылдың тамыз айында өткізілген «Ұлытау – 2019» халықаралық туристік форумында: «Ұлытау халықаралық деңгейдегі этнографиялық туризмнің орталығына айналуы тиіс. Бұл жұмыстарды Алтын Орданың 750 жылдығын мерекелеу қарсаңында бастау керек», – деді. Одан әрі қарай Президент: «Біз Алтын Орда негізін қалаушы Жошы ханға міндетті түрде құрмет көрсетуіміз керек. Аса маңызды миссия: бүкіл әлемнің назарын осындай тарихи тұлғаға аудару және оның кесенесін мәдени туризм нысанына айналдыру» – деп қадап айтты.
Ежелгі дәуірден бері қарай тарихи даму кеңістігіне үңілсек, сақ, ғұн, түрік қағанаты сынды алып мемлекеттерден бастау алатын Қазақ хандығы, кейінірек Жошы ұлысы мен Моғолстан мемлекеттерінің дәстүр сабақтастығы аясында қалыптасты. Осы орайда белгілі тарихшы-ғалым Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегінде Қазақ хандығының қалыптасуы мен Моғолстан билеушісі Есенбұға жайында былай дейді: «Жошы ұрпағының сұлтандары жорық жасап, Жәнібек пен Керей хан Моғолстанға кетіп қалған еді. Есенбұға хан оларды құрметпен қарсы алып, қоныстануға Моғолстанның батыс жағындағы Шу өзені алқабындағы Қозыбасыны берді».
Керей мен Жәнібек хандар Шу өңірінде хандық құрғанда Моғолстан Қазақ хандығына жер беріп қана қоймай, байрағын бірге көтерісетін бауырлас ел ретін-де табиғи қолдау білдірген деуге толық негіз бар. Моғолстан атауына негіз болған «моғол» сөзі Орталық Азияда XV ғасырдан бастап түрік, моңғол көшпелілердің этнополитонимі ретінде атала бастады. Өзінен бұрынғы Қарахан мемлекетінің аумағына орналасқан Моғолстан шығыста Қашғардан басталып, Жетісумен жалғасып, Шу, Талас, Қаратау өңірімен тұтасып, Сырға дейінгі аймақты түгел қамтыды. Осы аймақта туып, Ауғанстан асып, Үндістанға табан тіреген Захир ад-дин Мұхаммед Бабырдың елі де кейін «Моғол мемлекеті» деп аталды.
1269 жылы Талас құрылтайын өткізген Қайду хан тарихта 1236-1301 жылдары Шағатай ұлысының аумағында, қазіргі Қазақстанның оңтүстігі, Шығыс Түркістан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түрікменстан, Тәжікстан және Ауғанстан өңірінде 65 жыл бойы билік жүргізген. Ол Құбылай ханға қарсы Қарақорымдағы Орданы басып алу жорықтарын ұйымдастырып, көшпелілердің дәстүрлі билік түзімін жалғастыру мақсатында Жошы, Шағатай, тіпті Құлағу әулеттерінің күшін біріктіруге орасан зор еңбек сіңірген тұлға ретінде қалды. Құрылтай өтетін жер ретінде тарихи Талас өңірінің алынуы бірқатар себептерге байланысты еді: 1) Түрк қағанатының негізі қаланған өлке; 2) 751 жылы Талас соғысы арқылы Таң империясына күйрете соққы берген түркілер алғаш рет ислам дінін қабылдаған аймақ; 3) Баласағұн, Суяб, Тараз сияқты қалалары бар Қарахан мемлекеті құрылған өңір.
В.В.Бартольд Талас құрылтайының маңыздылығына тоқталып, оны Қайдудың ұйымдастырғанын атап көрсетеді. Құрылтай Орталық Азия тарихында Шыңғыс қаған орнатқан алып империядан кейін алғаш рет жеке дербес мемлекеттік билік жүргізудің тарихи бастауы болып қалды. Құрылтайда Шыңғыс қағанның «Йаса» заңы, әулеттің саяси ұстанымдары мен байырғы түркілік дәстүрлердің сақталуы бағытында, көшпелілер мүддесін қорғаған маңызды шешімдер қабылданды.
1269 жылғы Талас құрылтайына Шағатай ұрпақтарынан – Барақ, Үгедей ұрпақтарынан – Хайду, Жошы ұрпақтарынан – Менгу Темір хан мен Беркежар қатысады. Бұл жайында Рашид ад-дин «Жамиғ ат-тауарих» атты еңбегінде былай жазады: «Хижраның 667 (1269 жылы) жылы көктемінде ханзадалардың барлығы Талас пен Кенжектің жайлауында жиналды, сөйтіп бір апта тойлатқан соң, сегізінші күні кеңес құрылтай өткізді. Әуелі Қайду сөйледі: – Біздің даңқты атамыз Шыңғыс қаған әлемді парасаттылығымен, ақылымен және қылыш пен оқтардың соққысымен басып алып, тәртіпке келтірді, дайындап өз әулетіне тапсырды. Міне, біздің бәріміз әкелер жағынан бір-бірімізге туысқанбыз. Өзге ханзадалар болса, біздің аға-інілеріміз, олардың ортасында келіспеушіліктер мен алауыздық жоқ. Не үшін келіспеушіліктер мен алауыздықтар біздің ортамызда болуы керек?!» – деді.
Құрылтайда шағатайлық Барақ пен үгедейлік Қайду арасында пікірталас болып, ақырында: «... Бүгінгі күннен бастап өткен оқиғаларды еске алмаймыз, жайлау мен қыстау үшін жұртты өз арамызда әділ бөлеміз» – деген шешімге келеді. Сол шешім бойынша «Мауереннаһрдың үштен екісі Бараққа, үштен бірі Қайду мен Менгу Темірге тиесілі» деген келісімге келді. Осылайша, Талас құрылтайының нәтижесінде Мауереннаһрда Қайду мемлекеті (1269-1301) құрылды. Талас құрылтайында саяси мәселелермен қатар, экономикалық және салық саясатына қатысты бірқатар шешімдер қабылданды.
Бұл Құрылтайға дейін моңғол хандары мен ақсүйектерінің жаулап алынған жердегі тұрғындарға қатысты саясатында екі бағыт болып келді. Бірінші бағыт – жаулап алушылардың көшпелі тұрмысын сақтау; бағынышты халықтарды үнемі талан-таражға салу; егіншілік өңірлерді мал жайылымына айналдыру. Екінші бағыт – жергілікті үстем таппен жақындасу; отырықшылық, егіншілікпен айналысатын елдердің дәстүрлеріне сүйену; талан-тараждарды тоқтатып, тұрақты салықтарды енгізу; хан билігі күшейтілген мемлекет құру.
Жоғарыда қабылданған шешім екінші бағыттың үстемдікке жеткендігін көрсетті. Осыдан кейін моңғолдар жаулап алған аймақтарда әлеуметтік-экономикалық өмір қалпына келтіріле бастады. 1269 жылы Талас құрылтайы саяси жағынан алғанда Моңғол империясының ыдырап, дербес мемлекеттерге бөлінгенін заңдастырды. Сонымен қатар тонаушылықтар мен бүлікшіліктерді тоқтатып, жаулап алу зардаптарын жоюға, бағынышты халықтардың әлеуметтік-экономикалық дамуына жол ашты.
Талас құрылтайының тарихи маңызы орасан зор. Сол тарихи кезеңде ұлыстар арасында болған азамат соғысында жеңіске жеткен Құбылай хан астананы Қарақорым қаласынан біржола өзін қолдаған қытайлардың жеріне, яғни Ханбалыққа (қазіргі Пекин) көшіруді ұйғарады. Хан шешіміне қарсы көтерілген көшпелі елді Үгедей ханның немересі Қайду хан бастап шыққан болатын. Бұл соғыста Қайду хан Тарбағатай тауы мен Еділ өзені арасындағы халыққа арқа сүйеген еді. Елдің астанасының орталық Қытайға көшірілуіне қарсылық көрсете алмағанымен, 1269 жылғы Талас өзенінің бойындағы Құрылтай көмегімен, Қайду хан Шығыс Түркістан жерінен Батыста жатқан елдің аймақтарын қытай императоры болған Құбылай билігінің ықпалынан алып шыға алды. Бұл саяси түрде дербестік болғанымен, нақты дербестікке қол жеткізу жолындағы аянбай соғысу жолы болатын. Қайду хан қартайып егде тартқанға дейін ат үстінен түспей Құбылаймен және оның мұрагерлерімен ұзын саны 26 жыл соғысып, көшпенді елдің дербестігін сақтап қалды.
Талас құрылтайының шешімімен үш ұлыстың шекарасы айқындалды. Шыңғыс ханның ортақ мұрасы жолында бірлескен хандар бұдан былай қалаларға емес, таулар мен далаларға, жазық жерлерге қоныстанатын болып уағдаласты. Осылайша даңқы аспандап, ықпалы артқан Қайду Шу даласына хан ордасын тігеді.
Моғолстан мемлекеті Керей мен Жәнібек құрған Қазақ хандығына енші беріп қана қойған жоқ, оған саяси қолдау көрсетіп, ресми түрде алғаш танып, мойындаған ел болды.
Осылайша Талас құрылтайы арқылы Шыңғыс хан құрған ұлы империя ыдырап, оның орнына Еуразия кеңістігінде түрік-ислам өркениетін ту еткен жаңа, дербес үш мемлекет – Жошы ұлысы, Шағатай ұлысы және Моғолстан бой көтерді.
Биыл 750 жыл толып отырған Талас құрылтайы Алтын Орда, Шағатай ұлысы және Моғолстан мемлекетінің тарихын жаңа тұрғыдан зерттеуге мұрындық болады деп сенеміз. Тереңнен бастау алған ұлттық тарихымыз арқылы Ұлы далада әртүрлі кезеңдерде өмір сүрген Түркі мемлекеттерінің тікелей мұрагері – қазіргі Қазақ елі екенін білуіміз қажет.
Әлеуметтану ілімінде «ұлттық жетімдік» деген сөз бар. Өткен тарихын білмеген халықтың болашағы бұлыңғыр. Мыңжылдықтар мен ғасырлар қойнауындағы бай тарихымызды білу – баршамыздың ортақ міндетіміз. Түйіндей айтсақ, халқымыз әр уақытта бай тарихтың иесі болғандығы ақиқат.
Махметғали САРЫБЕКОВ,
М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің ректоры, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
