– Алыстағы ағайынға ақ тілек, – деп басталатын тарихи хатта: «Қым­бат­ты отандастар! Қандас бауырлар! Ағайындар! Халқымыздың тұрмыс-тіршілігіне, еліміздің ішкі, сыртқы саясатына ұлы өзгеріс алып келген, бар­лығымызға үлкен сын болған 1991-ші қой жылы тарихта қалып, үміт пен күдігі мол жаңа 1992-ші жыл кел­ді. Тағдыр тәлкегіне ұшырап, жер бетіне тарыдай шашырап кеткен отан­­дас­тар, қандас бауырлар Сіздерді жаңа жылдарыңызбен шын жүректен құт­тықтай отырып, әрқайсыңыздың отба­сыларыңызға мол бақыт, қуаныш тілей­мін.

Аспа­нымыз әрқашан ашық болсын!

Сіздер­мен атамекенде табысатын, емін-еркін қауышатын күнге тезірек жетейік. Ежелгі атамекеннен жырақта қалған сіздерді кешегі күнге дейін ата-баба жеріне қайтып келе аламыз ба деген сұрақтың алаңдатып келгенін мен жақсы білемін. «Туған жердің түтіні ыстық» дейді халқымыз. Қандас бауыр­ларымызды байырғы ата-қонысына тарту мақсатында адам құқығы туралы еларалық ережелерді басшылыққа ала отырып, Қазақстан үкіметі «Басқа республикалардан және шет елдерден селолық жерлерге жұмыс істеуге тілек білдіруші байырғы ұлт адамдарын Қазақстанға қоныстандыру тәртібі мен шарттар туралы» арнайы қаулы қабылдады. Сондықтан атамекенге келем деушілерге жол ашық» деп шет мемлекеттерде өмір сүріп жат­қан қазақтардың атажұртқа қарай ағыл­уына алғаш жол ашқан екен.

Елбасы тарапынан қолдау тауып, мемлекеттік тұрғыдан назарға алынған көші-қон мәселесіне сол тұстағы басылым басшысы, қайраткер-қаламгер Шерхан Мұртаза да үн қосып, газеттің 1992 жылғы қаңтар айындағы кезекті санына «Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің назарына!» деген айқара леппен «Отанға оралудың оң жолы» атты мақала жазып, сол тұста Жоғары Кеңесте талқыланып жатқан «Миграция (көші-қон) туралы» заңның қандай болу керектігі жайлы ой қозғапты.

 Бұл мақалада: «Әр азаматтың өз отаны бар. Адам тұрмақ, құмырсқа – екеш құмырсқаның да отаны болады. Ол – оның илеуі... Империя құлады. Империяның екпінімен елден кеткен қазақтардың ұрпағы атамекенге оралғысы келсе ше?! Оларды туыс­тарша қарсы алу көбінесе жергілікті жердегі басшылардың иманына байланысты. Құшағын айқара ашып, ағайынға ақ пейіл танытқандар бар. Ал істің аса жауапты екенін, биік парасаттың тірлігі екенін жете ұқпай, безбүйрек танытқандар да жоқ емес. Міне, осындай жағдайлар болмас үшін Миграция заңы қасқалдақтың қанындай қажет. Енді осы заңның өте әділетті болуын тілейік. Атажұртқа, ана бесікке оралған қазақтар бөгде-бөтен елге келгендей хал кешпеуін қарастыру керек. Мұндайда үй-жай, жұмысқа орналастыру, зейнетақы тағайындау сияқты зәру мәселелерді бұлталақсыз шешумен қатар, адам көңіліне қылаудай сызат түсірмеу жағына абай болғанымыз жөн.

Өркениетті елдерде Көші-қон жөнін­де мем­лекеттік дербес комитет бар. Басқа минис­трліктермен терезесі тең осын­дай бір құ­рылым Қазақстанға керек» деген екен.

Газет арқылы көтерген Шерағаның ұсыныс-пікірлері ескерусіз қалған жоқ. Кешікпей Жоғарғы Кеңес «Миграция туралы» заң қабылдады. Тіпті осы заң тармақтарын негізге ала отырып, Қазақ еліне алғашқы болып көш бастаған моңғолиялық қазақтардың әрбір отбасы мүшелері өзімен бірге 8 бас ұсақ мал (қой-ешкі), не болмаса 2 жылқы алып өтуге қол жеткізді. Сонымен қатар көші-қон мәселесін реттеу тұрғысынан Қазақстан Министрлер кабинеті арнайы қаулы қабылады. Нәтижесінде әрбір облыс, аудандарда көші-қон комиссиясы құрылды. Және бұл комиссияға басшылық жасау міндеті жергілікті әкімнің бір орынбасарына жүктелді.

Расында тәуелсіздіктің алғашқы жылдары экономикалық құлдыраумен қатар келген көші-қон мәселесі көп­те­ген қиыншылыққа тап болды. Осы мәселенің бәрі «Егеменді Қазақстан» газе­тінде жазылып, біразы оң шешімін тауып жатты.

Осы жылдары газет атажұртына қо­ныс­та­нушылардың мұң-мұқтажы мен алғыс-тілегін жариялаумен қа­тар, олардың шығармашылығына да қол­дау танытып отырды. Мысалы, Шерхан Мұртаза ағамыз Ұзынағаш ауылына көшіп келген моңғолиялық қаламгер Сейітхан Әбілқасымұлы жайында тамаша эссе жазса, аталмыш газеттің 1992 жылғы 21 наурыз күнгі санында осы жолдар авторының «Ата­ме­кен­ге неге келдім?», «Не әкелдім?», «Қайдан келдім?» деген үштағанды публицистикалық жыры бас редактор Шерағаның ыстық ықыласымен жарық көрді. Кейін танымал көсемсөзші Сауытбек Абдрахманов жоғарыдағы жыр­ларды «Тәуелсіздік шежіресі» атты хронологиялық еңбегінде ыстық ілти­патпен атап өткені байқалады.

Сол сияқты газеттің 1992 жылғы 30 шілде күнгі санында Еңбек министрі Саят Бейсеновтің елдегі көші-қон үрдісіне байланысты сұхбаты жария­ла­нып, онда үкімет тарапынан атқа­ры­лып жатқан шаралар айтылып, сөзінің соңы­на министр ақпараттық көмек көрсетіп отырған басылым басшыларына рахмет айтыпты.

Газеттің ескі тігінділерін ақтарып оты­рып аңдағанымыз, атажұртына оралған қандастар қамы басылым назарынан ешқашан тыс қалмаған екен. 1990-1992 жылдары басылымның Сол­түстік Қазақстан облысындағы мен­шікті тілшісі болған, қазір Парла­ме­нт Мәжілісінің депутаты Кәрібай Мұсырман өңірге қоныстанып жатқан ағайындардың жақсы-жаман тыныс-тір­шілігін үзбей жариялап, көп жағ­дайда жергілікті атқамінерлердің қан­дас­тарға қамқорлық жасауына ық­пал етсе, газеттің 1992 жылғы 23-шілде күнгі санында атамекенге қо­ныс­танушы қандастарға қатысты Қазақ КСР Министрлер Кабинеті 1991 жылғы 18 қараша күні қабылдаған «Басқа республикалар мен шет елдерден ауылдық жерлерде жұмыс істеуге ниет білдірген жергілікті ұлт өкілдерін Қазақ ССР-іне көшірудің тәртібі және шарттары туралы» 711-ші қаулының орын­далу барысы жайлы айтылып, Алматы қаласына орналасқан моң­ғо­лиялық көші-қон өкілдері тарапынан ұсыныстар беріліпті. Атап айт­қанда, қоныстанушыларды жан-жақ­қа шашыратып жібермей бір аумақ­қа шоғырландыру; жергілікті жер­ден бе­рі­ліп жатқан көмек мөл­ше­ріне қа­зір­гі қымбатшылық жайын ескеру; ауыл шаруашылығын жеке­ше­лендіруден қандастарға да үлес бұйыр­ту; сондай-ақ жаңадан көші-қон жайлы толыққанды заң қабылдау т.б.

Жоғарыдағы көтерілген ұсыныстар ішінде асты сызылып айтылған «Ха­лықтық көші-қон туралы» заң қа­был­дау мәселесі уақыты жеткенде депутат Әкім Ысқақтың авторлығымен 1996 жылы қолға алынса, осы жылдың жазында «Егемен Қазақстан» газеті заң жобасын толық күйінде бұзбай-сызбай жариялап бүкіл халықтық талқылауға ұсынды. Нәтижесінде газет редакцияға келген хаттарды арнайы поштамен Жоғары Кеңеске жолдап отырды. 1997 жылдың 13 желтоқсан күні «Халықтық көші-қон туралы» заңның газетке жария­ла­н­ған нұсқасы қабылданып, бұған дейін шешімін таппай келе жатқан аса үлкен дүние республикалық Көші-қон агент­тігі құрылып, облыс, аудандарда бө­лімдер ашылды. Сонымен қатар қо­ныстанушылар үшін квота мәсел­есі енгізілді.

Осы кезден бастап еліміздегі сырт­қы көші-қон жайы реттелді. Қазір­гі таңда бір миллионнан астам қазақ атажұртына оралды дегенді айтып жүрміз. Осы бір қайырлы істе газет­тің де үлесі болғанын ешкім жоққа шы­ға­ра алмас.

Суретте: түркия­лық қазақ Халифа Алтаймен редак­циядағы
кездесу. 1992 ж.