Байырғы замандарда елімізде әр ауыл-аймақтың жұрты өз арасынан төл биін таңдап алатын болған. Кейін олардың озықтары бір ру ғана емес, бүкіл үш жүз мойындаған ұлы билердің қатарына қосылғаны, атағы тек қазаққа ғана емес, көрші елдерге жайылған кемеңгер данаға, тарихи тұлғаға айналғаны мәлім. Ұлтымызда би-шешен атанғысы келетін азаматтар алдымен ел аралап, бұқара арасындағы сан алуан дау-шарға араласып, өзін сынататын болған. «Төрелік ел кезеді» деген мәтел содан қалыпты. Би болып, билік айтудан үміткер тұлға ел-жер көрмей, халыққа сөзін тыңдатып, сынатып, ақсақалынан бата алмай елге сөзі жүрмейді екен. Бітімі де пәтуалы болмайтын көрінеді. Оның төрелігінің қаншалықты әділ екенін халықтың өзі анықтап отырған.
Демек, жаңаша аталған партияішілік іріктеу – қазақтың байырғы дәстүрін жаңа форматта қайта түлету іспетті. 2019 жылғы 21 тамызда Nur Otan партиясы Саяси кеңесінің кеңейтілген отырысында Елбасы, партия Төрағасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен «Сенім. Диалог. Болашаққа нық қадам – Nur Otan партиясының 7 серпіні» атты партия жұмысын жүйелі жаңғырту ісі бастау алды. Сонда Елбасы ішкі партиялық іріктеудің қажетін және халықаралық тәжірибеге сай праймериз – партияның белсенді мүшелері мен көшбасшыларын айқындаудың тиімді тетігі екенін баса айтты.
Биылғы 5 наурызда Nur Otan партиясы Саяси кеңесі Бюросының отырысында осы іріктеу шарасын өткізу ережелерінің жобасы құпталды. Таяуда Елбасы праймериз өткізу туралы Қаулыға қол қойды. 5 маусымда Nur Otan-ның ресми сайтында партияның Саяси кеңесі бекіткен партияішілік іріктеуді өткізудің ережесі жарияланды.
Сонымен 2020 жылғы 17 тамыз бен 3 қазан аралығында Қазақстан тарихында тұңғыш рет праймериз ұйымдастырылады. Оған көшбасшы партияның ізгі құндылықтарын құптайтын және жасы 25-ке толған Қазақстан азаматы қатыса алады. Егер Nur Otan мүшесі болмаса, партия қатарына қосылып, праймеризге қатысушы ретінде тіркелуіне жол ашық. Үміткер тіпті өзін-өзі ұсына алады. Бұл – кейбір сарапшы сағына еске алатын мажоритарлық жүйенің озық құрауыш компоненті.
Жалпы, «Мықты лидерлер – мықты партия» қағидатымен өтетін осы ғаламат шараның ел құптарлық қырлары жетерлік.
Праймериз – «Парламентті персонализациялау» процесіне жол ашады. Ата Заңымызда бекітілген пропорционалды сайлау жүйесінде қазақстандықтар додаға түскен саяси партияларға дауыс береді де, Мәжілістегі орындарға нақты кімнің жайғасарын біле бермейді. Осыған орай көптеген сарапшы бұрынғы мажоритарлық жүйеге оралуды, яғни партиялық тізімдерден бас тартып, әр депутатқа өз сайлау учаскесіндегі додада жеке жеңіп шығуына мүмкіндік беруді ұсынып жүр.
Бірақ негізінен дамушы елдерге тән мажоритарлық жүйенің кемшілігі мен олқылығы жетерлік екенін білеміз. Біріншіден, ол партиялардың дамуын тежейді. Екіншіден, өңірлерде жершілдік пен жемқорлықтың өрістеуіне дем береді. Үшіншіден, өз сайлау округіндегі додада көбіне ауқатты адам жеңіске жетіп, ал елге пайдасы көбірек тиюі мүмкін білікті, бірақ қалтасы таяз үміткер ілгері оза алмай жатады. Партиялар болса, төл депутаттық тобы тартысқа да, жұмысқа да қабілетті болуы үшін бай-бақуаттылығына қарамай, кез келген дарынға орын сайлайды.
Праймеризге қатысушылардың барлығы (тіпті іс басындағы Мәжіліс депутаты болса да) жария пікірсайысқа қатысуға міндетті. Дебат 3 деңгейде өтеді: бірінші базалық деңгей – праймериз барысында, екіншісі – партияның аудандық және қалалық филиалдарының конференциясында, ал үшіншісі – партияның облыстық, сондай-ақ Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент қалалары филиалдарының конференциясында ұйымдастырылады. Демек, үміткерлер електен өткізілгендей екшеліп-сұрыпталып шығады әрі олар жұрт алдында сөз сөйлеп, өз бағдарламасын қорғау ісіне әбден машықтанады.
Осы дода барысында жұртшылық болашақ төбе бидің, яғни депутаттың пайымы мен парасатын, ой-өрісінің тереңдігін, орайын келтіріп мәселенің шешімін таба алар оралымды қабілетін бағалай, байқай алады.
Жаңа заманда депутаттардың сұңғыла шешендігімен, тыңдаған жанды ұйыта білер сөз ұсталығымен ерекшеленгені абзал. Өйткені ол шаршы топ алдына жиі шығады, халықпен кездесуде, шетелдік делегациялармен жүздесуде ойын нақты әрі толыққанды жеткізе білгені жөн. Мысалы, АҚШ-та, Еуропа елдерінде праймеризге түсетін кандидаттар шешендік-ораторлық өнерді игереді, арнайы тренингтерден өтеді. Аузынан сөзі, қойнынан бөзі түскен, жауын жаумай су болған, дәйегіне мәйек құтаймаған адамдарға сайлаушылар да дауыс бермесі анық. Оның үстіне сөз сайысында қазақ тілінде қойылған сауалдарға жауап бере білгені жөн, бұл үміткердің мемлекеттік тілге құрметін, оны білу деңгейін паш етеді.
Бүгінде партияішілік бастапқы сайлау АҚШ пен Канадада, сонымен қатар Еуропаның, Азияның және Латын Американың Германия, Ұлыбритания, Франция, Италия, Ирландия, Түркия, Оңтүстік Корея, Аргентина, Уругвай секілді көптеген елінде өтеді және оның ашық, жабық, аралас түрлері қолданылады.
Бұл істе еліміздің көшбасшы партиясы ізашарға айналып, жол бастап отыр. Демократияның дамып, дәуірлеуіне серпін берер бұл бастама Қазақстандағы өзге саяси партияларға үлгі-ұлағат болса керек.
Бақытбек СМАҒҰЛ,
Парламент Мәжілісінің депутаты,
Qazaqstan Ardagerleri Қауымдастығының төрағасы
