Әлем • 12 Қыркүйек, 2021

Қарабақтың бүгінгі келбеті: Қайта даму мен жаңғыру жолы

692 рет
көрсетілді
9 мин
оқу үшін

Түркі Кеңесіне мүше және бақылаушы мемлекеттердің журналистерімен бірге жуырда Әзербайжанға сапарлап, Қарабақ пен отыз жылға жуық армян әскерінің бақылауында болған өзге де аймақтардың қазіргі ахуалына куә болып қайттық.

Қарабақтың бүгінгі келбеті: Қайта даму мен жаңғыру жолы

Түркия, Қазақстан, Қырғыз Республикасы, Өзбекстан, Мажар­стан, сонымен қатар Сер­бия, Босния және Герцеговина, Солтүстік Македония елдерінен келген БАҚ саласының 20-дан астам қызметкері үш күн­ге созылған сапар бары­сында Әзербайжанның Фи­зу­ли, Жәбрайыл, Агдам аудан­дарында және Шуша, Гәнжә қалаларында болып, аумақтарда жүргізіліп жатқан жұмыспен және елді мекендерді дамыту жоспарымен танысып қайтты.

Ширек ғасыр бойы толы­ғымен немесе жартылай Ар­ме­нияның бақылауында болған өңірлердің бүгінгі ахуалы жайлы айтпас бұрын, бір жыл бұ­рын­ғы оқиғаға шегінсек. Был­тыр қыркүйектің аяғында Әзер­байжан мен Армения ара­сындағы Қарабақ дауы қай­та шиеленісіп, қақтығыс бас­талып, оның соңы әскери іс-қи­мылдарға ұласқаны есімізде. Екі ел арасындағы бұл жанжалдың тамыры уақыт тұрғысынан не құндылықтар жағынан болсын тереңде жатыр. 44 күнге созыл­ған соғыс 2020 жылы қара­шада тоқтап, тараптар ортақ келісімге келген-ді. Әзер­байжан, Армения мен Ресей бас­шылары қол қойған құжатқа сәй­кес армян әскерінің бақы­лау­ында болған аймақтар қай­та­ры­лып, қос тарап өңірдегі тұрақ­тылық пен бейбітшілікті сақтауға уағдаласқан.

Шетелдік журналистер са­пардың алғашқы күні Әзер­бай­жанның Физули ауданына аттанды. Ел астанасы Баку­ден 360 км қашықтықта орна­ласқан ауданды минадан та­зар­ту жұмыстары қарқынды жүріп жатыр екен. Алғашқы аял­дама Физули ауданының Гар­га­базары ауылы болды. Ау­дан дегеніміз – біздіңше облыс­ты білдіреді. Арнайы ұйымдас­ты­рылған баспасөз жиынын­да Әзербайжан Республи­ка­сының минадан тазарту жөнін­дегі агенттігінің (ANAMA) супервайзері Натиг Асадов Фи­зули-Жәбрайыл жолын м­инадан тазарту жұмыстары кезең-кезеңмен жүріп жатқанын баяндады. Саперлерге көмек ретінде арнайы үйретілген иттер де жұмылдырылған.

«Біз Физули ауданының Гаргабазары ауылындамыз. Мұнда Физулиден Жәбрайыл ауданына баратын жолды минадан тазартып жатырмыз. Жол учаскесінің бірінші бөлі­гіндегі (3,4 км) жұмыс аяқталды. Ол жерде жол салынып, тиісті жұмыс атқарылып жатыр», деді ANAMA өкілі Натиг Аса­дов. Оның айтуынша, жұмыс­тың екінші және үшінші кезең­дері де аяқталып қалған. Одан бөлек журналистерге залал­сыз­дандырылған миналар мен сна­рядтардың түрлері таныс­тырылды.

Ауданды қалпына келтіру жұмыстары әскерилер тазарт­қан аумақта асфальт төселіп, жол салудан басталып жатқаны бірден байқалады. Бұл – жыл­дар бойы тіршіліксіз қалған ел­ді мекендерді жан-жақты да­мы­тып, өмір сүруге қолайлы ету­ге және халықты тезірек қо­­ныс­тандыруға бағытталған жұ­­мыс­тардың бастапқы бөлігі.

«Қарабақтың әуе қақпасы» деген атқа ие болған, жеті айда бой көтерген Физули халық­­аралық әуежайы да осы та­зартылған аумақта орналасқан. Жақында ғана сынақ ретінде алғашқы жолаушылар ұшағын қабылдаған заманауи әуежай – Қарабақта салынады деген үш әуежайдың бірі. Әзербай­жан­дықтар жоба Қарабақтың қайта жанданып, тұрғындар мен қонақтардың жиі келетін мекеніне айналуына сеп болады деген сенімде.

Топпен әрі қарай жолға шығып, Жәбрайыл ауданына аялдадық. Мұнда да Физули­де­гідей тіршіліктің белгісі жоқ. Аумақта әскери режім қатаң сақталған. Жол Жәбрайыл арқы­лы Әзербайжанның мәде­ни астанасы атанған Шуша қала­сына түсті. Физулидағы халық­аралық әуежай болашақ­та дәл осы Шушаға келетін турис­терді қабылдауға арнал­ған екен. Қалаға мәдени аста­на деген атақ Әзербайжан Прези­денті Ильхам Әлиевтің бұйры­­ғымен берілген. Мақсат – қа­ла­ның тарихи келбетін қал­пы­на келтіріп, бұрынғы даң­қын қай­тару және дәстүрлі маз­мұн­­ды мәдени өмірді қайта жаң­ғырту.

Қарабақ жотасының ете­гін­де, теңіз деңгейінен 1368 метр биіктікте орналасқан қала­ға же­тудің өзі оңай емес. Жо­ғары-төмен ойысып отыра­тын жол таудың ұшар басына көтерілгендей әсер қалды­рады. Шушаның осыған дейін көр­ген мекендерден өзге бейнесі мен ерекше көрінісі бірден бай­қалады. Қатысушыларды қаладағы мәдени-тарихи орын­дар­мен таныстырып, жүріп жат­қан құрылыс жұмыстарын көр­сетті. Ең алдымен, Әзер­бай­жан мен Түркияның мемле­кет басшылары Шуша деклара­ция­сына қол қойған орталық алаң­ға бет алдық. Керуенсарай, Хан сарайы секілді тарихи-мәде­ни ескерткіштерді аралап көрдік. Жергілікті БАҚ өкіл­дері қаланың тарихи архитек­ту­ралық нысандары сақталып, туристерге арналған көрнекті орындарға айналатынын хабар­лады. Алаңның ортасында қал­пына келтіріліп жатқан ғима­рат жергілікті билік өкіл­деріне берілмек. Осылайша Шу­шаның туризм орталығына айна­ла­тындай әлеуетіне куә бол­дық. Қатысушылар сондай-ақ Yukhari Govhar Agha мешітін­де болып, қаланың бай тари­хына қанықты. Мұнда Әзер­бай­жанның бірқатар көрнекті ға­лымдары мен мәдениет қайрат­керлері дүниеге келген екен. Тарихи-мәдени байлығы мен табиғи сұлулығының арқасында Шуша Әзербайжанның сим­волы десе де болады. Жергі­лікті тұрғындар қаланы «Әзер­бай­жан мәдениетінің, ән өнерінің бесігі» деп те атайды екен.

Шетелдік қонақтарға XVIII ғасырда Қарабақ хандығын жаулардан қорғау мақсатында салынған Шуша бекінісі де та­ныстырылды. Таулы аймақтың тамаша табиғатына тамсанған БАҚ саласының өкілдері таң­данысын жасырмады. Айт­пақшы, Шуша қаласының атауы да қаланың таза ауасына бай­ланысты екен. Шуша, яғни қазақша ауаның «шишадай» таза екенін білдіретінін естідік.

Әзербайжанның жауһары – Шушадан кейін елдің екінші үлкен қаласы – Гәнжәға жол тарт­тық. Бұл – Қарабақ дауына қа­тысы жоқ, алайда қақтығыс нәти­жесінде зардап шеккен қала­лардың бірі. Түркия, Қазақ­стан, Қырғыз Республикасы, Өзбекстан, Мажарстан, соны­мен қатар Сербия, Босния және Герцеговина, Солтүстік Маке­дония елдерінің БАҚ сала­сының өкілдері жарылыс болған көпқабатты үйлердің бірінде болып қайтты. Қайғылы оқиға салдарынан 20-дан астам бейбіт тұрғын қаза болған. Жергілікті билік өкілі қалада болған өзге де жарылыстар туралы баяндап берді.

Сапардың соңғы күні келісімге дейін жартылай Арме­ния­ның бақылауында болған Агдам ауданында өтті. Агдам қала­сындағы тарихи орындарды аралап, өңірді дамыту туралы жоспармен танысуға мүм­кіндік туды. Ол туралы БАҚ өкілдеріне Әзербайжан Пре­зи­дентінің Агдам ауданының оккупациядан азат етілген бөлігі, соның ішінде Агдам қа­ла­сындағы арнайы өкілі Эмин Гусейнов кеңірек айтып берді.

«Қаланы қалпына келтіру жұмыстарының қаншалықты ауқымды екенін көріп отырмыз. Агдам ауданы аумағының үш­тен екісі оккупацияда бол­ды. Біз барлық жергілікті және халықаралық тиісті құры­лым­дармен тығыз жұмыс істеп жатырмыз. Сонымен қатар, қалпына келтіруге байланысты барлық мәселелерді реттейтін үйлестіру штабы құрылды», деді Эмин Гусейнов.

Оның айтуынша, алдағы қалпына келтіру жұмыстары аясында түрлі мәселелерді ше­шу үшін оннан астам жұмыс тобы құрылған. Президенттің өңірдегі арнайы өкілі қаланың заманауи, елдегі ірі қалалардың біріне айналатынын баса айтты.

«Біз Қарабақты, соның ішінде Агдамды жұмаққа айнал­дыр­ғымыз келеді. Қала ең озық халықаралық стандарт­тарға сәйкес қалпына келтірі­леді. Қала халқы жүз мыңға жуық адамды құрайды және гео­­графиясы екі есеге жуық ке­ңей­­мек. Аумағы 1,5 мың гек­тар­ға созылатын Агдам Әзер­бай­жан­дағы төртінші ірі әрі зама­науи қалаға айналады», деп атап өтті ол.

Агдам ауданы елдегі жыл бойы күн көзі ең көп түсе­тін аудандарының бірі екен. Сол себепті аймақтың күн энер­гиясын өндіру тұрғысынан үлкен әлеуеті бары айтылды. Агдам­ның Қарабақ экономи­калық аймағына кіретіні белгілі. Эмин Гусейнов Кеңес зама­нында мұнда 17-ге жуық түрлі кәсіпорын жұмыс істегенін айта келіп, қаланы қалпына келтіріп қана қоймай, кезінде қашуға мәжбүр болған халықтың қайта оралуына жағдай жасау үшін мемлекет барлық күш-жігерін жұмсайтынына сендірді.

Осылайша, Түркі Кеңесіне мүше және бақылаушы мем­ле­кеттердің БАҚ өкілдеріне ар­найы ұйымдастырылған үш­күндік сапарда Қарабақтың қазіргі келбетін өз көзімізбен көріп, болашағына үңілгендей болдық.