«Жаста берген тәрбие жас қайыңды игендей» демекші, тәлім-тәрбиедегі үйлесімділік ошақтың үш тағаны секілді осы одақтың арасындағы тығыз қарым-қатынасқа көп байланысты екенін тәжірибе анық байқатып жүр. Халқымыз «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» деп текке айтпаған. Кез келген балғынның өмір сүруге құштарлығы, күнделікті іс-әрекеті, әдептілігі, былайша айтқанда, қоғамдық ортада дамуы алдымен отбасыдан бастау алатынын ескерсек, кейбір ата-аналардың қит етсе «мектеп қайда қарап отыр?» деп кінәлай жөнелуі, «қиын бала» тағдырын өзінен ысырып тастауы міндеті мен борышын жете сезінбегендіктен туған қате ұғым дер едім. Жасөспірімге сапалы білім беріп, қоғамның, ұлтымыздың саналы азаматы ретінде қанаттандырып ұшыру мектептің де басты талабы екенін жоққа шығармаймыз. Десек те, ата-атаның үйдегі іс-әрекеті баланың көз алдында өтетінін, демек тәлім-тәрбиедегі алтын қазық туған ұясы екенін ұмытпаған ләзім. Сондықтан, «баланың басты ұстазы – ата-ана» деген пайымды жадымыздан шығармағанымыз жөн.
Жасыратыны жоқ, «Не кием, не ішем демеді. Қатарынан кем қылмадық. Соңғы кездері айтқанды тыңдамайтын, жөн сөзге көнбейтін, қыңыр мінез шығаратын болды. Үйден гөрі түздегі жүрісі көп. Сабақ үлгерімі де, тәртібі де нашарлап кетті», деп таусыла сөйлеп, көмек сұрай келетін ата-аналар аз емес. Солардың бірімен әңгімелесу барысында мұндай жағдайда не істеу қажеттігі жайлы ұғынықты ақыл-кеңестер берілді. Десе де, бір жайт мені психолог ретінде қатты ойлантты. Ол тәрбие ешқандай үзілісті, дамылсыз күндерді білмейді деген тәмсілді отағасының да, отанасының да қаперден шығарып алғаны еді.
Әл-Фараби бабамыздың «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның өміріне қауіп әкеледі» деген пайымы осындайда ойға оралады. Жан-Жак Руссо «Бала туғанда ақ қағаздай болып таза туады. Шимайды қалай салсаң, қағаз бетіне солай түседі. Бала тәрбиесі сол сияқты, өзің қалай тәрбиелесең, ол солай тәрбиеленеді» деген екен. Демек, ата-ананың ұстанған өмір сүру салтын – еңбекқорлығын, мәдениеттілігін, адамгершілігін, ақыл-ойын, сана-сезімін – бәрін бала өзінің бойына табиғи қалпында қабылдайды, сіңіреді деген сөз. Оның болашағына бір отбасының перзенті емес, ұлыс пен ұлттың алтын діңгегі ретінде қарай білсек, жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты биік, өй-өрісі кең азамат ретінде өсірудің еш қиындығы жоқ.
Әрине, өзегін жарып шыққан сәбиі үшін ата-аналардың алаңдауы орынды. Бала өз өміріндегі күрделі де жауапты кезеңнің бір бөлігін мектеп қабырғасында өткізетіндіктен, тұлғалық ерекшеліктерін анықтап қалыптастыруда, кездесетін қиындықтарды бірлесіп еңсеруде педагогикалық ұжымға ерекше жауапкершілік жүктелетіні айтпаса да түсінікті.
Бірде кәмелет жасқа толмаған жеткіншектердің ісі жөніндегі ауданаралық мамандандырылған соттың сұрауымен бірнеше оқушымен психологиялық тест жүргізу барысында олар үшін әке басты тұлға саналатыны, ал аналары туралы айтқысы келмейтіні, отбасылық жанжал, ұрыс салдарынан үрейге, қорқынышқа бой алдырғандары, мінездерінің тұйықталып, бірте-бірте «қиын балаға» айналып бара жатқандары анықталды. Осы орайда, ерекше ескертерім, баланы тәртіпке саламын деген желеумен оның жеке пікірімен санаспау, басып тастау, орынды өтініштеріне құлақ аспау, сәл-пәл «қисықтығы» үшін жазалау ешқандай жақсылыққа апармайды. Керісінше, екі тараптың ерегесін күшейте түсері анық. Мұндай жайттар кей жасөспірімнің ашық наразылығын тудырса, кейбірі мүлдем жуасып, мойсұнып, барлық сырын ішке бүгіп қалады. Неше түрлі дөрекі жат қылықтар көрсететіндер, өзіне-өзі қол жұмсайтындар осындай санаттағылардан шығады.
Оқушының қабілеті мен дарынын дамытуға неғұрлым ертерек көңіл бөлінсе, соғұрлым оны толық ашуға мүмкіндік туады. Сол себепті мектеп басшылығы әр тұлғаның шығармашылық қабілетімен қоса, оны әлеуметтік ортаға бейімдеу жағын негізгі мақсат санайды. Бұл орайда, ұлттық үлгі-өнегелерге де жүгініп отырамыз. Бала тәрбиесіне уақыты мен мұршасының жетпей, «жұмысбастылықты» желеу ету – әншейін сылтау ғана. Ұл-қызының материалдық қажетін өтеумен «іс біттіге» санайтындар да жоқ емес. «Баланы бес жасқа дейін патшадай сыйла, он бес жасқа дейін құлыңдай жұмса, одан кейін құрбыңдай сырлас» деген халық даналығы астарында қаншама мән-мағына жатыр десеңізші.
Анар ҚАСЕНОВА,
қазақ мектеп-гимназиясының психологы
ПЕТРОПАВЛ
