Уәлиханның «Егемен Қазақстанның» бас редакторы кезінде «Мін қайратқа, ауылым...» атты сын мақала ұсындым. Өзімді аға газеттің «Социалистік Қазақстан» аталған шағынан штаттан тыс авторы санайтын мен, мақаланы ұсынуын ұсынсам да, жарық көретініне оншама сенімді болғаным жоқ. Өйтіп көңіліме дүдәмал кіруінің себебін айтсам, өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының екінші жартысында, 1995 жылы қабылданған жаңа Конституция бойынша жерге жекеменшік те болуы керек деген тәртіп берілді. Колхоз, совхоздар жаппай таратылып, ауыл атаулы, мысалы, Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданының көшелеріне асфальт төселген, мәдениет үйі, ет комбинаты, су құбыры, канализациясы, әр үй сайын ішінде ваннасы, туалеті бар «Қараөзек» мал бордақылау совхозы әп-сәтте тоз-тоз болды.
«Жекеменшік десе, қазір ішер асымызды жерге қоятынды шығардық. Оның бірде пайдасы тисе, бірде зияны тиетінін құдай біздің санамызға қондыра алмай-ақ қойды. Біз – Шығыс еліміз. Шығыс тарихында жерге жекеменшік атымен болмаған...» деген сияқты нарық науытына наразы «Мін қайратқа, ауылым» атты мақаланың ауылды тығырықтан шығарудың амалы ретінде «Қараөзекте» жаңадан құрылған «Бірлік» кооперациясын қолдап дамытуға шақырғаны колхоз, совхозды қайта жаңғыртпақшы кертартпалық саналмақ-ты...
Дейтұрғанмен, аға газетіміздің бас редакторы Уәлихан Қалижанов шырылдаған шындықты айнаға түсіргендей мақаланы «Егеменнің» 1997 жылғы үш нөміріне үтіріне дейін өзгертпей жариялады.
Не пікірдің дұрыс-бұрыстығын уақыт көрсетпек. Бас редактор ауылдың кесапатқа ұшыраған тағдыры туралы сынға жол беріп ағаттық жасамағанын өмірдің өзі растады.
Жұртқа мәлім, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2016 жылғы мамырдағы Жарлығы бойынша Жер кодексінің жекелеген тармақтарына 2021 жылдың желтоқсан айына дейін мораторий енгізілді. Сөйтіп ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді қазақстандықтарға жекеменшікке, шетелдіктерге жалға беруге тыйым салынды. Және бір айтарлықтай жаңалық – республикамызда ауылшаруашылық кооперативтерінің құрыла бастауы.
Шындық, әділеттілік үшін арпалысу журналист, жазушы Уәлиханға әуелден-ақ бойына сіңісті қасиет. Күндердің күні, Уәлиханның «Лениншіл жастың» бас редакторы кезінде кабинетіне Халық әртісі, даңқты режиссер Асқар Тоқпанов кіреді. Кірген бойда:
– Үй, айналайын, оқыдым, ағаларыңды байқатпай арашалап алыпсыңдар, келші беттеріңнен сүйейін, – деп ақ батасын береді.
Асекеңнің өйтіп ағынан жарылуының себебі бар-ды. Қазақстан орталық комсомол комитеті газеттің бас редакторына Желтоқсан көтерілісін ұйымдастырушылардың бірі Асқар Тоқпановты аяусыз әшкерелейтін мақала жариялайсың деп бұйырады. Бұйрықты жеткізуші: Күн тәртібінде партбилет тұрғанын ұмытпағың! – деп дікіңдейді.
Асекеңді оққа байлағысы жоқ редакция амалын тауып, негізінен Қазақ педагогика институтының комсомол комитетінің жұмысын сынайды да, Асқар Тоқпановты елеусіз кейіпкер етеді...
Уәлихан Қалижанов – қаламы қарымды журналист, әділет қазысы болуымен қатар, дәуірімен қанаттас, ысылған мемлекет және қоғам қайраткері де. 1978-1980 жылдары ол, Қазақстан комсомолы орталық комитетінің нұсқаушысы, сектор меңгерушісі, 1995-1996 жылдары Қазақстан Республикасы Баспасөз және ақпарат құралдары министрінің орынбасары, 1998-1999 жылдары Парламент Сенаты баспасөз қызметінің басшысы, Парламент Мәжілісінің ІІ, ІІІ, ІV шақырылымдарының депутаты болып, зор жауапты қызметтерді абыроймен атқарды.
Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры қызметіне ауысқанында Уәлихан Қалижанов өзінің үлкен мемлекеттік және қоғамдық категориялармен ойлайтын дарынды қайраткер екенін дәлелдей түсіп, мекеменің ғылыми-зерттеу һәм ғылыми-ұйымдастырушылық жұмыстарына ойдағыдай басшылық етуде. Соңғы жылдары институт әдебиеттанудың келелі проблемаларын көтеріп, ғылыми тексеру-зерттеулерінде айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізді.
Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» еңбегінде «Біз жаңғыру жолында бабалардан мирас болып, қанымызға сіңген, бүгінде тамырымызда бүлкілдеп жатқан ізгі қасиеттерімізді қайта түлетуіміз керек... Абайдың даналығы, Әуезовтің ғұламалығы, Жамбылдың жырлары мен Құрманғазының күйлері, ғасырлар қойнауынан жеткен бабалар үнін – рухани мәдениетіміздің осы аса маңызды парасын сақтау, дамыту керек» дегені мәлім.
Институт халқымыздың ерте заманнан бергі рухани мұрасын түгел жинақтап, 100 томдық «Бабалар сөзі» сериясын шығарды. Бұл игілікті іс Елбасының ата мұраны жаңа заман ыңғайына лайықтап, жас ұрпақтың қажетіне жаратуымыз керек деген пайымын жүзеге асыруға Әдебиет институты ұжымының білек сыбанып кіріскеніне бұлжымас дәлел.
Іскер басшы Уәлихан Қалижанов – зергер зерттеуші әрі қаламы ұшқыр жазушы да. Жиырмадан астам кітаптың авторы. Мұхтар Әуезов атындағы институт босағасына келгенінен бермен қарай ғана, айналдырған 6 жыл ішінде «Ойкөз», «Ұлт рухы», «В потоке времени», «Жамбыл», «Замана сөзі» деген бес кітап туды. «Ойкөз» кітабы (2012): «Репрессияланған эпостар», «Ұлт рухы» (2105): «ХV-ХVІІІ ғасырлардағы әдеби мұра және қазақ тарихы», «В потоке времени» (2014): «Испытание историей», «Замана сөзі» (2016): «Зар заманнан заңғар заманға» атты мақалалардан бас алады. Аталған мақалалар тақырыбының өзінен-ақ, әдебиетіміздің ерте замандардағы жай-күйінен бастап бүгінгі заманға дейінгі даму өрісі қамтылатыны, автордың ғылыми-зерттеу диапозонының мейлінше кең екендігі көрінеді.
Баспа аңғартпасында «Жамбыл» кітабы – ұлы ақынның «ғұмырнамалық және шығармаларының әдеби-көркемдік әлемі туралы зерттеу» делінген. Автор шығармасының «Ақын деген бір бұлақ» атты бөлімінің жанрын «Эсселер» деп анықтапты. Ол эсселерінің ұзын саны жүз отыздан асып жығылады. Белгілі бір мезетте сан сапаға айналып кететін диалектика заңына сәйкес, Жамбылдың балалық, естияр, есею шақтарын, қайтпас, қайсар күрескер характерін, жер жүзіне әйгілі ақын биігіне көтерілуін бейнелеген бөлімінің жанрын, біздіңше, – қазақ халық поэзиясының алыбы, қазақ ауыз әдебиетінің көсемі Жамбыл Жабаев туралы роман-эссе санаған дұрысырақ.
Шығарма Жамбылдың әкесі Жапаның, ұстазы, пірі Сүйінбайдың, Жәкеңнің атақты ақын, сазгер замандастары – Кененнің, Шашубай мен Балуан Шолақтың, қазақтың басқа да өркешті өнерпаздарының образын беллетристикалық мәнерде, нақтылы да нақышты суреттейді. Композициясы шымыр, жинақы, туған халқының ғасырдан астам арғы-бергі тарихын қамтитын, Жетісу өңірінен, Қазақтың ұлан-ғайыр даласынан бастап сонау Мәскеу, Ленинград, Кавказға дейінгі өңірлерге эпикалық құлашын жайған, нәзік махаббатты лирикамен көмкерілген туынды, айт-айтпа, – нағыз роман-эссе.
Шығарманың: «Сүйінбайдан Жамбыл қалай бата алды?», «Жұлдыз қалай жанады», «Өз құнын өзі алып кеткен», «Жамбыл қалай Жетісудың бірінші ақыны атанды?», «Мадақтан шыққан шатақ сөз», «Майкөт қалай ығысты?», «Үзеңгі жолдас», «Жеңілген Сарыбас жері осы», т.б. эсселерінен өлең сөздің Жамбылға ажырамас бақ болып қонуының, айтыс ақын өнерінің қалыптасу, шыңдалу, бәйге бермес шабандозы аталуының қыр-сырына қанығамыз.
Роман-эссе Жамбылды Жамбыл еткен, ХХ ғасырдың Гомері атандырған қасиетінің қыр-сырларына қанықтырады. Жамбылдың ұстазы Сүйінбайдың, дос, жолдас інісі Кененнің, сондай-ақ Жамбылмен айтыс бәсекесіне түскен Құлмамбет, Майкөт, Сарыбас, т.б. ақындардың бейнелері және Жамбылдың Өтеген, Саурық, Сұраншы батырларға арнаған жыр-поэмалары бір бөлек, Кеңес кезінде туған жыр, поэмалары бір бөлек сөз етіледі.
Жамбылдың мінез-бітімі, ой-сезім ерекшеліктері – қайтпас қайсар жаужүректілігі, «алмас қылыш» характері айтыстарда шыңдалады. «Ауыздығымен алысқан кемел шаққа жеткен», «орда бұзған отызды» артқа» тастаған Жамбылдың Құланаян Құлмамбетпен айтысы айтылғанға айқын дәлел.
Адамдықты айт, ерлікті айт,
Ел бірлігін сақтаған батырлықты айт.
Қарымбайдай сараңдар толып жатыр,
Оны мақтап, әуре болмай, жөніңе қайт!
Роман-эссе суретінің бояулары қанық, тартымды, жылтырауық, жарқырауық емес. «Жамбыл бірден ат ойнатып, жаңа заманның жыршысы болды десек, тарихқа да, Жәкең рухына да қиянат болар еді» деп ескертеді автор. Роман-эссе жаңа заманның жақсылықтарын асырмайды, жамандықтарын жасырмайды. 1929 жылы Жамбыл жиырмаға тарта жылқысын қосып колхозға мүшелікке өткенімен, отызыншы жылдың бас шенінде Қырғызстанға көшуге мәжбүр болады. 1932 жылғы аштықта өзіне тартқан ақын, талантты перзенті Қожаш опат болады («Қырғыз асқан екі жыл» атты эссе).
Жамбылдың бақытына қарай, көп ұзамай басына түскен қайғының қара бұлты сейіле бастады. Бұл жайттарды, Жамбылдың жаңа өкіметпен қалай тіл табысқанын роман-эссе қысқа да ұтымды жеткізеді. Кернейлетіп, сырнайлатпайды. Ел жақтан Жамбыл: «Кеңес өкіметі кең екен». «Жаңа өкімет бәрін теңестірді. Енді бай да, кедей де жоқ отырықшы кәсіпке үйретеді» деген жүрек жылытар хабар естиді. «Шалқардың шалқып жүрген мен аққуы, Келмеді сасық шалшық жерде қалғым» деп шалқыта бастағаны дәп сол кездер. Жамбыл 1934 жылы Алматыда ақындар мен әншілердің, өнерпаздардың республикалық жиынына қатысып, «Алматыға көк есекпен келіп, даңқ пырағына мініп қайтады».
1936 жылдың көктемі. Жамбыл қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысушылармен бірге Мәскеуге барады.
«Мәскеу Жамбылға қатты ұнады. Аты жер жарған қаланы көрем деп ойлап па екен, Жамбыл жаңарған елді көрді жол бойы...Жамбылдың бойына ерекше қуат құйылды... Көрген көз, естіген құлақ, сезінген жүрек бар. Мұны қалай жырламасқа? Осы жыр Мәскеуде шарықтады. Бұл Жамбылдың жаңа заманға деген ризашылығы еді».
Роман-эсседегі, «Жамбыл» кітабының басқа да туындыларындағы, мысалға, «Жамбыл поэзиясының тарихи негіздері», «Жамбыл поэзиясының поэтикасы» атты ғылыми-зерттеу мақалаларындағы авторлық позицияның субъективтілігінен гөрі, объективтік жағы басым.
«Күнсіздерге күн болған» – тың метафора, қазақ халқы өмірінің Қазан революциясынан кейінгі асқан қуанышы бейнеленген нағыз объективтік құбылыс. Әлбетте, Қазақ еліне тіке қатысты. Николай ІІ патша жағрафия картасынан «қазақ» сөзін өшіріп, өлке-өлкелерімізді Батыс Сібір, Шығыс Сібір, пәленбай, түгенбай губернияларға бөлшектеп, ту-талақай етіп жіберді. Николай патша тақтан түскен соң Алашорда қозғалысы Қазақ автономиясын құруды, Қазақ жерін тұтасымен қайтаруды Ресейдің Керенский бастаған Уақытша үкіметінен, сонсоң адмирал Колчактан, Сібір үкіметі дейтіннен сұранды. Бірақ бұл шіркіндердің бірінен қайыр болмады. Ел тілегіне тек Владимир Ильич Ленин құлақ асты. 1919 жылғы 10 июльде В.И.Ленин «Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқару жөніндегі Революциялық комитет құру туралы Декретке, 1920 жылғы 26 августа Қырғыз (Қазақ) Автономиялы Социалистік Совет Республикасын құру туралы Декретке қол қойды. 1936 жылы мартта Қазақ елі Сталиндік Конституция бойынша Одақтан бөлінуге дейін құқылы Қазақ Совет Республикасы атанды...
Жамбыл осы ұлы өзгерістердің бәрін көріп, біліп отырды. Ұлтымыздың ұлы қуанышын халық атынан жырлады. Роман-эссе сол бұлжымас шындықты, айдай ақиқатты қаз-қалпында суреттесе, несі айып... Жамбыл өлең-жырларын даттаушылық автор көзқарасына, дүниетанымына көлеңкесін түсірмеді ме екен? – деген көңіліңде туған сауалға роман-эсседен «алайда, бұлайдаға» салынбайтын, айқын да ашық жауап табасың.
Роман-эссе Жамбылдың Ленинград көшелеріне плакат болып ілінген өлеңін шын жүректен сүйіне, сүйсіне толғайды: «...Жақсылық ешқашан ұмытылмайды. Бүгінде Егемен елдің Жамбыл ақыны Петербург төрінде тұр... «Ленинградцы, дети мои, Ленинградцы, гордость моя!» деп басталатын өлең мыстан құйылып жазылған».
Академик Уәлихан Қалижанов ғылыми еңбектерінде Жамбыл Жабаев шығармаларына қатысты өз еліміздің және шетел оқымыстыларының, қаламгерлерінің зерттеулерін, ұлы ақын туралы көптеген еңбектерін шолып талқылайды. Жамбылды «восточная шарманка» деп жазып, тіпті фольклор мен ауыз әдебиеті екі бөлек ғылыми ұғым екендігіне қонақ бермеген шет ел зерттеушілерінің осы секілді алыпқашты тұжырымдарын Уәлихан Қалижанов сын тезіне салады: «...Всегда ли здравый смысл присутствует в предлагаемых вниманию читателей статьях?».
Үлкен қаламгер, ғалым, сыншы, жазушы Уәлихан Қалижановтың мазмұны терең, тілі шұрайлы, оқылуы тартымды еңбектері оның қазақ әдебиетіндегі биік орнын көрсетеді.
* * *
Өмір дегенің Алла тағаланың күні сияқты. Бірде жаз. Жаз болып жадыратады. Бірде қыс. Қыс болып қысады.
Уәлихан бауырым! Күні кеше қаралы жиында: «Үмітжан жарымның тәнін ел-жұрты жер қойнауына жерлесе, мен Үмітжанымның жанын жүрегіме жерледім» деп едің.
Қайтерсің, тағдыр не салса да көнесің...
Менің байқауымда, Уәкеңді ауыр қайғы жасыта алған жоқ. Жетпіс жасында Қытайда бір әйел жоғары білім алғанын куәландыратын диплом алғанына, ал, Дональд Трамп жетпісінде АҚШ сияқты жер жүзіндегі ең алып мемлекеттің тізгінін ұстау мәртебесіне ие болғанына қарағанда, бұл жас – адамның жетіп-піскен уақыты. Бүгінгі мерейтой иесі Уәлихан Қалижанов жетпісінің желкесіне мінген шағында, ұлы Абай айтпақшы, «Ғылымды іздеп, Дүниені көздеп», өзі сүйіп қалаған салада, рухани қазынамызды байыту жолында тас түйін, жігер-қайратпен еңбектенуде.
Шериаздан ЕЛЕУКЕНОВ,
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
